Literatuur. Jaargang 20

[p. 27]

Wouter van der Veen
Een ongeremd schrijver
De brieven van Vincent van Gogh

In tweeduizend brieven onderheild Vincent van Gogh contact met de wereld. Hij bedelde en klaagde, onderhandelde en schold. En soms schreef hij adembenemend mooi. Literatuur of niet, dat is de kwestie.

Wie voor het eerst de correspondentie van Vincent van Gogh ter hand neemt begint misschien te gniffelen. De eerste indruk bevestigt de vooroordelen over Van Goghs correspondentie: ze is slordig, er wordt vooral over geld gesproken, voor geld bedankt en om geld gevraagd; er wordt in ellenlange, zichzelf herhalende betogen op een bizarre manier geredeneerd. Overal komt de lezer God, Jezus, kunst, kunstenaars en kleuren tegen. Maar bovenal komt het geheel zo oprecht over, zo naïef en tegelijk enthousiast, en drukt het zo'n onvoorwaardelijke overgave uit, dat bevestigend, welwillend en geamuseerd meeknikken door de lezer een even veelgeziene als begrijpelijke reactie is.

Vincent van Gogh werd al eerder onderschat: toen zijn eerste brief werd gepubliceerd, was hij als kunstenaar nog totaal onbekend voor het grote publiek. Zijn broer, kunsthandelaar Theo van Gogh, had tot dat moment veel meer betekend voor de moderne kunst. Schilder Emile Bernard, bevriend met de gebroeders Van Gogh, zocht na het overlijden van Vincent tevergeefs erkenning voor diens schilderkunst, en organiseerde onder andere een weinig bezochte tentoonstelling van een selectie van Vincents doeken in het appartement van Theo. Bernard had echter niet alleen doeken tot zijn beschikking om het oeuvre van zijn vriend in de openbaarheid te brengen. Met Van Gogh had literatuurliefhebber en aspirant-dichter Bernard namelijk een fascinerende correspondentie onderhouden, en de Fransman had grote bewondering voor de brieven van zijn Brabantse kunstbroeder. In 1893, drie jaar na het overlijden van Van Gogh, bezorgde Bernard de eerste publicatie van een selectie uit Vincents brieven in het toonaangevende kunst- en literatuurtijdschrift Mercure de France. Niet, zoals vaker het geval is, om achtergrondinformatie te geven over een al bekende kunstenaar, maar om de kunstzinnige aard van de brieven naar voren te brengen.

Ontembare uitdrukkingskracht

Het beeld dat Bernard had van Van Goghs correspondentie was op zijn minst eenzijdig; zijn bewonderde vriend had aan hem een aantal brieven gericht waarin hij als kunstenaar aan kunstenaar schreef, prachtige schetsen tekende en zorgvuldig omging met zijn stijl. Wat Bernard het meest apprecieerde in de brieven waren niet de opzettelijke stijleffecten van zijn correspondent, maar juist de

De brieven van Vincent van Gogh. Eerste volledige Nederlandstalige uitgave uit 1990

[p. 28]

Matthijs Maris, voorstelling van de Nieuwe Haarlemse Sluis bij het Singel te Amsterdam, genaamd ‘Souvenir d'Amsterdam’. Een boot vaart door de sluis, aan de balie kijkt een man naar beneden. Geschilderd in Parijs naar een stereofoto, 1871. Collectie: Rijksmuseum, Amsterdam

ongewilde effecten, de doorschemerende achterliggende gedachten, soms kinderlijk verhuld; de onbedoelde fouten die lieten zien dat Van Goghs aandacht naar de essentie van het beschrevene uitging, en niet naar de beschrijving zelf De Fransman werd diep geraakt door de spontaniteit en intensiteit van Van Goghs pen, en genoot voor alles van de manier waarop Vincent de Franse grammatica onderwierp aan zijn ontembare uitdrukkingskracht.

Van Gogh heeft de publicatie van zijn brieven niet voorzien, en misschien ook niet gewenst. Wel vond hij het de moeite waard om kunstenaarsbrieven te bewaren, en spoorde hij zijn broer aan dit ook te doen. Zelf deed hij dit jammer genoeg niet; talrijke brieven van vooral Gauguin en Bernard zijn hierdoor verloren gegaan. Een van de meest gestelde vragen over de correspondentie, namelijk of de schilder zijn brieven bewust met het oog op publicatie schreef, is snel beantwoord: Van Goghs correspondentie is bovenal functioneel van aard. Zij dient een simpel doel: het uitwisselen van informatie, niet het tot stand brengen van een literair egodocument.

De meer dan negenhonderd brieven tellende briefwisseling is echter een eigen leven gaan leiden, en voor een niet-literair oeuvre is het literaire succes op zijn minst opmerkelijk te noemen. Waarin schuilt de aantrekkingskracht van deze brieven? Is het de vorm waarin ze geschreven zijn? Zijn het de ideeën die erin verdedigd worden, of het verhaal dat verteld wordt? Waarschijnlijk spelen deze drie aspecten allemaal een rol in wat wel de ‘niet-intentionele literariteit’ van de brieven van Van Gogh kan worden genoemd.

Hoewel niet makkelijk, is het wel mogelijk om een aardige indruk te krijgen van Van Goghs omgang met geschreven taal, vooral omdat de enige bron voor deze studie zijn lange, vrijwel ononderbroken meertalige correspondentie is. Van de waarschijnlijk tweeduizend brieven zijn er negenhonderd bewaard gebleven. Ruwweg de eerste vijfhonderdvijftig brieven werden in het Nederlands geschreven, de laatste driehonderdvijftig in het Frans.

De Nederlandstalige brieven kunnen in stilistisch oogpunt niet als homogene verzameling worden beschouwd, dit in tegenstelling tot de Franstalige brieven. Wel is er samenhang. Van Gogh ontwikkelde in de eerste honderd tot honderdvijftig brieven geleidelijk een eigen stijl die hij pas in de laatste tweehonderd zelfverzekerd durfde te hanteren. De Nederlandstalige brieven vertonen een grote vermenging van stijlen en invloeden, veroorzaakt door zijn wisselende gemoedstoestanden en in het bijzonder door de allesoverheersende invloed van de bijbel op zijn stijl in perioden van worsteling met het geloof Bovendien liet hij de toon van zijn brieven sterk bepalen door de diverse belangen die hij had of meende te hebben. Wie de brieven in volgorde van ontstaan leest, is getuige van het langzaam totstandkomen van een zeer persoonlijke vorm van taalgebruik, waaruit kenmerkende aspecten van Van Goghs persoonlijkheid te distilleren zijn: zijn oorsprong, zijn leefomgeving, maar vooral ook zijn wilskracht, koppigheid en onafhankelijkheidsdrang.

I have sketched

Van Gogh trad in het eerste honderdtal brieven zelden buiten het pad van functionaliteit. Waar hij dit wel deed, is hij schools van toon, en betreft het zaken die hij goed beheerste. De hier volgende beschrijving in een brief aan Theo (Londen, 6 april 1875) vormt hiervan een mooi voorbeeld:

Eene oud Hollandsche stad, met reien bruinroode huizen met trapgevels & hooge stoepoen, grijze daken, & witte of geele deuren, kozijnen & daklijsten; grachten met schepen & een groote witte

[p. 29]

ophaalbrug waar een schuit, met een man aan 't roer, onder door gaat. 't Huisje van den brugwachter, dien men door't raam in zijn kantoortje ziet zitten.
Een eind verder, eene steenen brug, over de gracht, waarover volk & eene kar met witte paarden gaat.
En overal beweging, een kruier met zijn kruiwagen, een man die tegen de balie geleund in 't water staat te kijken, vrouwen in 't zwart met witte mutsen.
De voorgrond een kaai met straatsteenen & zwarte balie. In de verte steekt een toren boven de huizen uit.
Eene grauwwitte lucht boven alles.

Hij nam alle obstakels, al had hij de benen niet om er overheen te springen

Deze passage zou een prozagedicht kunnen zijn. De afnemende lengte van de zinnen, het ritme, de vluchtige maar betekenisvolle evocaties en de mooie beweging, die bij de stad als geheel begint, de lezer vervolgens naar het detail van de brugwachter achter het raam brengt om hem uiteindelijk via levendige elementen bij de grauwwitte lucht aan te laten komen, zijn bijzonder in de vroege brieven van Van Gogh. Veelzeggend met betrekking tot Van Goghs schrijfkunst is dat hij hier echter geen stad beschrijft, maar een stadsgezicht van Matthijs Maris, Souvenir d'Amsterdam (1871). De structuur van zijn beschrijving werd bepaald door wat hij zag op het doek. Hier zijn twee belangrijke aspecten van de literariteit van Van Goghs brieven in het geding: allereerst- en dit is niet bepaald een verrassing- was de schilder op literair vlak zeer gevoelig voor beschrijvingen en in het bijzonder voor kleuren; ten tweede is wat Van Gogh schreef zelden puur van Van Gogh. Wanneer hij de stijl van een auteur niet imiteerde, was een boek of een kunstwerk wel de vonk die zijn creatieve vermogen in werking zette. Intertekstualiteit speelt een sterke rol in zijn brieven. Omdat er voor Van Gogh weinig verschil bestond tussen een boek en een doek, moet eenieder die zich in zijn oeuvre wil verdiepen in gedachten houden dat er bij Van Gogh een onophoudelijke wisselwerking was tussen wat hij zag, schilderde, las en schreef Hij gaf hieraan uitdrukking in een brief [231] aan zijn vriend Anthon van Rappard uit mei 1882:

Mauve zegt telkens ‘dat is litteraire kunst’, doch denkt er niet bij dat de Engelsche schnjvers als Dickens & Eliot & Currer Bell en van de franschen Balzac b.v. zoo verbazend ‘plastisch.’ zijn als ik. 't zoo mag uitdrukken, dat het even puissant is als b.v. een teekening van Herkomer of Fildes of Israels. En Dickens zelf gebruikte soms de uitdrukking ‘I have sketched.’

De sporadisch aangetroffen literaire lichtpuntjes in de Nederlandstalige brieven kunnen niet verhullen dat de stijl over het algemeen slordig en onnauwkeurig is, de zinsbouw monotoon en redundant. Een eigen, enigszins literaire stijl, ontwikkelde zich langzaam maar zeker, hoewel Van Gogh er vaker in verstrikt raakte dan dat hij er effectief gebruik van maakte.

Dat was geen ouwe rotzooi

De Franstalige brieven zijn voor de taalliefhebber veel sappiger. Van Goghs Frans was zeer goed, en aan het einde van zijn leven vond hij dat hij een zoon van het Franse vaderland was geworden; toch was het Frans niet zijn moedertaal. Noodzakelijkerwijs maakte hij dan ook het soort fouten dat het succes van Hercule Poirot op de Engelse televisie verklaart. De markante aspecten van zijn persoonlijkheid komen in de Franse brieven veel duidelijker naar voren: omdat hij de grammatics of omgangsregels vaak niet kende, liet hij zich er ook niet door weerhouden om meer expressie aan zijn tekst te geven. Het simpele feit dat hij in het Frans aan zijn Nederlandse broer schreef is al zeer betekenisvol. Hij was van mening dat hij in het Frans beter kon overbrengen wat hij te zeggen had dan in het Nederlands. Uiteraard leefden de gebroeders Van Gogh in Frankrijk, en kan de keuze voor de taal van Molière op meerdere manieren worden uitgelegd, maar waarschijnlijk speelde het feit dat Vincent in het Frans minder hinder van conventies en regels ondervond, een belangrijke rol. Toch was zijn Nederlands veel beter dan zijn Frans.

Van Gogh wenste geletterd over te komen, en hij probeerde waar hij dat kon of nodig vond literair Frans te schrijven. Vaak is de invloed van Jules Michelet, Emile Zola of Voltaire in zijn brieven te proeven. Van Gogh ging geen enkele moeilijkheid uit de weg. Hij nam alle obstakels, al had hij de benen niet om er overheen te springen. Zo veroorzaakte hij ongewild lachwekkende effecten waar hij juist zo zuiver mogelijk trachtte te zijn. In een brief aan Theo van 25 november 1888 (brief 727) schreef hij bijvoorbeeld:

hier soir un coucher de soleil citron malade mysterieux d'extraordinaire beauté - des cyprès bleu de prusse des arbres à feuilles mortes de tous les tons rompus là contre c'était pas piqué des vers [Gisteravond een citroengele zieke mysterieuze zonsondergang,

[p. 30]

van uitzonderlijke schoonheid - daartegen Pruissisch blauwe cipressen, bomen met in alle gebroken tonen dode bladeren, dat was geen ouwe rotzooi.]

De laatste uitdrukking komt vanuit het niets, en werkt lachwekkend in een zin die waarschijnlijk niet bedoeld was om Theo te vermaken. Theo's Frans was ondertussen gebrekkiger dan dat van Vincent, en dit ongewilde effect heeft zich zodoende pas met de publicatie van de brieven kunnen openbaren. De zelfverzekerdheid van Vincents Frans is, met Theo's beheersing van die taal in gedachten, goed verklaarbaar: de minder taalgevoelige Theo kon alleen maar van Vincent leren, hij was niet in staat om negatief commentaar te leveren op het taalgebruik van zijn broer.

Het wereldwijde succes van de brieven van Van Gogh kan vanzelfsprekend niet worden verklaard door de eigenaardigheid van het taalgebruik. Verreweg de meeste lezers lezen de tekst immers in vertalingen, waarin deze eigenaardigheden verloren zijn gegaan. Wat bovenal de aantrekkingskracht van Van Goghs onbedoelde bestseller verklaart is de inhoud van de briefwisseling. De brieven vertellen een fascinerend verhaal dat alle elementen van een tragedie bevat: een twijfelende held die voelde dat hij lets voor zijn medemensen kon betekenen, maar geen idee had hoe hij dit kon bewerkstelligen; hij vocht zijn leven lang, ondanks armoede, honger en andere vormen van tegenspoed, tot hij een artistiek hoogtepunt bereikte, waarna hij, onbekend en eenzaam, zijn grip op de werkelijkheid verloor en zich doodmoe van zijn eigen leven beroofde. Uiteindelijk zou blijken dat de eigenzinnige gek gelijk had; miljoenen mensen treuren om zijn lot.

De briefwisseling laat een dergelijke interpretatie toe. Maar ze bevat veel meer. De correspondentie is een uitzonderlijke bron over de intellectuele vorming van Van Gogh, de geloofscrisis die hij doormaakte, de relatie met zijn familie en vrienden, zijn voorliefde voor literatuur, zijn enorme kennis van de schilderkunst, zijn haast onvoorstelbare gevoel voor kleur, contrast en compositie. Misschien is het meest opmerkelijk van Van Goghs brieven wel dat velen er zoveel van zichzelf in herkennen, zonder dit te durven erkennen. Je moet immers welhaast Van Gogh zelf geweest zijn om zo onbehouwen en doorzichtig met de meest gevoelige zaken om te gaan. De drang om zijn eigen bestemming te zoeken, de durf om alles opzij te zetten voor datgene waarin hij geloofde op momenten dat er alleen maar medelijden voor hem was (iets waarvan hij zichzelf bewust was), de wilskracht om door te zetten en zijn verstand te offeren op het altaar van de schone kunsten. Het lot van Van Gogh is even exemplarisch als uniek.

Gniffelen bij het lezen van Vincents brieven gaat altijd gepaard met verzwegen jaloezie. Deze man heeft een Olympus bezocht die weinigen durfden te betreden; het boek dat hij ongewild schreef, blijft inspirerend en waardevol. Is dit boek literatuur? Wat is in godsnaam literatuur als Van Goghs briefwisseling het niet is?

wouter van der veen was verbonden aan het van gogh brieven project voor de bezorging van de franstalige brieven. hij bereidt thans een proefschrift voor over literatuur en literariteit in de brieven van van gogh (universiteit utrecht).

Passage uit een brief aan Theo van 22 oktober 1882, waarin Van Gogh het karakter van de Engelse kunst en literatuur typeert als sober, solide en ‘nuchter als maandagmorgen’, Hij vermeldt niet dat zijn oordeel én de bewoordingen ervan regelrecht teruggaan op de opening van Charlotte Brontës roman Shirley (1849). Van Gogh Museum (Vincent van Gogh Stichting)