Literatuur. Jaargang 19

[p. 297]

Literatuur - aan de muur
Bertram Mourits⁺
‘Het is verdomd beroerd broer’

Brieven en meer van Vincent van Gogh

Tot de mooiste dingen die te zien waren op de grote Van Gogh-Gauguin tentoonstelling de afgelopen voorjaar, behoorden enkele relatief bescheiden vitrines waarin brieven van Vincent van Gogh lagen. Geïllustreerde brieven, met kleine tekeningen die Van Gogh maakte om op afstand aan zijn broer te laten zien waarmee hij bezig was.

Op een andere manier dan de spectaculaire schilderijen (drie versies van Zonnebloemen! mevrouw Ginoux door zowel Gauguin als Van Gogh!) gaven de kleine tekeningen in brieven een ontroerend beeld van een zoekende kunstenaar. Dat beeld wordt uitgewerkt in de tentoonstelling: De noodzaak tot schrijven, die gewijd is aan de brieven van Vincent van Gogh.

Dat de schilder een fanatiek briefschrijver was, is genoegzaam bekend - en omdat er brieven bewaard zijn gebleven van lang voordat hij schilder werd, is de ontwikkeling van aspirerend predikant tot kunstenaar in de brieven te volgen. Vanaf 1880 schrijft hij vooral over zijn worsteling met het materiaal. Behalve met zijn broer gaat hij ook met andere kunstenaars corresponderen, van wie Emile Bernard en Paul Gauguin wel de bekendste zijn.

Dat de brieven bijzondere documenten zijn, besefte vrijwel iedereen in de omgeving, inclusief Vincent zelf, die zijn broer raadde om belangrijke kunstenaars-brieven te bewaren. De eerste brieven werden al in 1893 - drie jaar na zijn dood dus - gepubliceerd in het tijdschrift Mercure de France (door Emile Bernard).

Zo'n twintig jaar later zou Theo's vrouw, Jo van Gogh-Bonger in 1914 de Brieven aan zijn broeder het licht doen zien. Verschillende omvangrijker edities zouden volgen, tot en met een vrijwel complete uit 1990. Maar betrouwbaar zijn ze geen van alle. Van Goghs handschrift was notoir slordig en van veel brieven zijn slechts kopieën beschikbaar. Bovendien

Schetsen uit een van Van Goghs brieven.

is er van alles doorgestreept. Soms door de schilder zelf, soms door de nazaten die zo probeerden de familie-eer zo hoog mogelijk te houden. Sinds een paar jaar zijn Leo Jansen en Hans Luijten bezig om volgens de beginselen van de moderne editiewetenschap een geannoteerde studie-editie samen te stellen. Een chique dummy staat op de tentoonstelling alvast in de vitrine te pronken naast de boeken van schoonzus, maar het gaat nog wel enige jaren duren voor het zover is.

De tentoonstelling in het Van Gogh museum heeft meerdere kanten: in de eerste plaats geeft ze een

+ Bertram Mourits is gepromoveerd op de poëzie van de Zestigers. De handelseditie van zijn proefschrift verscheen bij Uitgeverij Podium.

[p. 298]

beeld van wat het werk aan de brieven moet inhouden. Dat begint met het lezen van de brieven, het letter voor letter opnieuw bekijken van elk handschrift; het ongedaan maken van de censuur - zowel de zelfcensuur als het kuisen achteraf; het ontcijferen van doorgestreept materiaal; het juist dateren, kortom: het reconstrueren van de daadwerkelijke correspondentie. De resultaten op dit basale niveau zijn al vaak spectaculair: op de achterzijde van een schets staat een brief in klad, die volledig was doorgekrast. Het blijkt om een nooit verstuurde brief aan Gauguin te gaan, waarin hij zijn collega waarschuwt voor het prijsbeleid van zijn in kunst handelende broer: ‘schrijf toch vooral aan mijn broer de prijs van uw schilderijen hetzelfde te houden’.

De tentoonstelling laat ook, zeer beknopt, zien wat het andere doel is van de editie: het beschrijven van de cultuurhistorische en biografische achtergrond. Naar aanleiding van enkele passages in de brieven, laat de tentoonstelling de aard van het secundaire materiaal zien: Japanse prenten, tijdschriftillustraties die Van Gogh verzamelde en die soms als studiemateriaal hebben gediend, literaire werken en natuurlijk de bijbel. Met hun annotaties zijn Jansen en Luijten eigenlijk bezig een selectieve maar omvangrijke cultuurgeschiedenis van de negentiende eeuw te maken.

Natuurlijk zijn de brieven ook en vooral prachtig materiaal voor wie in zowel de kunstenaar als de persoon van Van Gogh is geïnteresseerd. Zo is te zien hoe hard het werken was aan het schilderij van het gele huis: ‘Het motief is zo moeilijk! Maar juist daarom wil ik het overwinnen. Want het is machtig, die gele huizen in de zon en dan de onvergelijkelijke helderheid van het blauw’.

En te zien is dat Vincent maniakaal blijft houden van zijn nicht Kee Vos. Zij was duidelijk in haar afwijzing: ‘nee, nooit, nimmer’, maar Vincent had besloten dat zijn liefde haar zou blijven achtervolgen: ‘ik geef haar niet op maar die crisis van zielstrijd waarin zij mogelijk is moet zijn tijd hebben en daar kan ik geduld mee hebben en niets van wat zij nu zegt of doet maakt mij boos’. Dit soort passages is pas sinds 1990 in druk verschenen, en dan nog alleen in het Nederlands. Dat geldt ook voor een tirade tegen Theo over hun beider vader, waarbij hij droefgeestig moet constateren: ‘Het is verdomd beroerd broer’.

De bescheiden maar fraai vormgegeven tentoonstelling weet veel over te brengen over wat het onderzoek naar de brieven moet inhouden: het lezen van iets dat was doorgestreept, het vinden van een brief die nooit was verstuurd, het herkennen van een obscure verwijzing naar een literair werk, het zien van uitgeklede schetsversies van beroemde schilderijen, het vinden van een ingesloten stukje zeewier, of het ontcijferen van een boze brief die lijkt op een typografisch experiment uit de Stijl-periode...

En de bezoeker krijgt een verrassend beeld van de rol van post in die tijd. Het tempo, de efficiëntie en het belang van de brief voor communicatie laat zich verrassend genoeg nog het best vergelijken met de manier waarop e-mail tegenwoordig gebruikt kan worden. Een brief naar Parijs had meestal niet meer dan een dag nodig om te arriveren; post wordt meer-

Handgeschreven brief, inclusief schets.

[p. 299]

dere malen per dag bezorgd - de posterijen hebben sindsdien niet meer zo soepel gefunctioneerd. En, een voordeel boven e-mail: van deze berichten zijn er tenminste nog zo'n 900 overgeleverd (van de in totaal minstens 2000 dit hij verstuurd moet hebben. Van andere correspondenten is vrijwel niets bewaard gebleven).

Overigens dreigt de tand des tijds de parallel met e-mail ongewild nog verder door te voeren. Het broze papier kan de agressieve inkt niet weerstaan: en hoe meer inkt Van Gogh gebruikte (vooral bij die prachtige schetsen) des te sneller dat proces van inktvraat zal gaan. Op den duur zullen de dragers van deze boodschappen efemeer blijken te zijn. Maar dan is er tenminste wél een briefeditie.

De noodzaak tot schrijven. De brieven van Vincent van Gogh: 28 juni 6 oktober. Van Gogh Museum, Paulus Potterstraat 7, Amsterdam. Dagelijks open 10-18 uur. www.vangoghmusuem.nl.

Meer over het brievenproject o.a.: Hans Luijten, ‘In mijn brieven moet ge maar 't kaf van 't koren scheiden. Een nieuwe uitgave van de correspondentie van Vincent van Gogh’, Jong Holland 13 (1997) 2; Leo Jansen en Hans Luijten, ‘In Pursuit of Vincent van Gogh. A New Edition of the Complete Correspondance’, Editio 13 (1999).