Literatuur. Jaargang 19

[p. 255]

Literatuur - signalementen

Gids doorheen het woud

Vergulde bomen en dode bomen, minnebomen en omgekeerde bomen, bomen voor balsem en bomen voor heksen: over de vele verschijningsvormen van de middeleeuwse boom gaat de bundel Aan de vruchten kent men de boom. De boom in tekst en beeld in de middeleeuwse Nederlanden. (Onder red. van Barbara Baert en Veerle Fraeters. Leuven: Universitaire Pers Leuven, 2002. Symbolae B/25. 292 blz.; ills.; € 39,50. isbn 90 5867 137 2). Het is een verrassende bundel, rijk geïllustreerd, waarin allerhande tekst- en beeldmateriaal wordt behandeld.

Over Middelnederlandse meiliederen en Latijnse heiligenlevens gaan de bijdragen van respectievelijk Johan Oosterman en Katrien Heene. Wat bomen nu precies betekenen op zestiende-eeuwse heksenvoorstellingen is uitgezocht door Renilde Vervoort, terwijl de verbeelding van de kruishoutlegende in de Nederlanden door Barbara Baert wordt belicht. Mystieke literatuur krijgt aandacht van Rob Faesen bij zijn interpretatie van het beeld van de ‘omgekeerde boom’, die wortelt in de hemel en met de takken in de grond groeit.

Sommige auteurs benaderen hun onderwerp systematisch vanuit een bepaalde boomsoort. Dieuwke van der Poel heeft het voorkomen van de minneboom in de Middelnederlandse letterkunde geïnventariseerd. De minneboom is een allegorische voorstelling van de Liefde, waarbij de bloemen en vruchten allerlei deugden symboliseren. Volgens Van der Poel zijn deze boomstructuren vooral bedoeld als geheugensteun. Door verbanden en begrippen in een boom te ordenen zou je ze beter kunnen onthouden.

Van de hand van Ria Jansen-Sieben is er een stuk over de balsemboom, een mysterieuze plant waarvan het sap uitzonderlijk lekker rook en een geneeskrachtige werking zou hebben. Jacob van Maerlant schreef al over de balsemboom, die in heidense landen groeide maar alleen door Christenen verzorgd kon worden. De middeleeuwse fascinatie voor deze plant blijkt uit de talrijke literaire en niet-literaire bronnen die Jansen-Sieben bespreekt.

Veel van de artikelen in Aan de vruchten kent men de boom zijn duidelijk vanuit een specialisme geschreven. In enkele (overigens boeiende) stukken is de boom slechts bijzaak, een opstapje naar een heel ander onderwerp. Door dat specialistische karakter van sommige bijdragen mis je soms een inleiding waarin de middeleeuwse iconografie en symboliek van de boom voor leken wordt uiteengezet. Geen organisch gegroeide boom is dit boek, eerder een stam waarop allerlei onderzoekers hun karakteristieke loten hebben geënt. Maar het gaat om de vruchten die eraan hangen, en die zijn in dit geval zeker de moeite waard.

joost van driel

Emigrantenliteratuur

In de jaren dertig zagen vanwege de nazi-terreur van de Hitlerbenden steeds meer (joodse) schrijvers in Duitsland en Oostenrijk zich genoodzaakt uit te wijken naar het buitenland. Onder hen bevonden zich onder meer Joseph Roth, Stefan Zweig, Egon Erwin Kisch, Hermann Kesten en Ernst Toller. Sommigen reisden direct naar Amerika, anderen bleven in Europa hangen, bijvoorbeeld in België, maar ook in Nederland waar Allert de Lange en Querido Verlag belangrijke uitgevers van hun boeken werden. In de zomer van 1936 troffen enkele van deze gevluchte schrijvers elkaar in de Belgische badplaats Oostende.

De Vlaamse journalist Mark Schaevers heeft over deze episode in het rumoerige leven van de emigrantenschrijvers een mooi boek geschreven: Oostende, de zomer van 1936 (Amsterdam: Uitgeverij Atlas, 2001. 142 blz.; ill.; € 15,84. isbn 9045005956). In zijn boek laat hij foto's van de schrijvers zien: portretten, groepsfoto's en vakantiekiekjes. Aan de hand van deze foto's reconstrueert hij zorgvuldig wie er die zomer allemaal in Oostende verbleven, wat hun onderlinge verhouding was en aan welke boeken ze in die periode werkten. ‘Hoofdpersoon’ in het boek is Irmgard Keun, afkomstig uit Frankfurt, die begin mei 1936 in Oostende arriveerde. In Duitsland was de destijds zeer populaire schrijfster op een zwarte lijst terechtgekomen wegens ‘asfaltliteratuur met anti-Duitse tendens’. Haar man, de schrijver en regisseur Johannes Tralow, liet ze achter in Duitsland. Keun koos voor Oostende omdat ze graag naar zee wilde, voorts omdat ze het land een beetje kende van eerdere vakanties en vooral omdat België goedkoop was om te

[p. 256]

leven. In 1931 had de auteur haar debuut gemaakt met de roman Gilgi, eine von uns, de avonturen van een stenotypiste. Het boek werd een bestseller en bovendien verfilmd door Paramount. Maar in 1933 werd de voorraad van Gilgi vernietigd en in 1935 die van haar tweede roman Das kunstseidene Mädchen (1932). Wilde Keun nog kunnen publiceren, dan restte haar dus niets anders dan te vertrekken naar het buitenland. In Oostende wil ze bovendien verder werken aan een nieuw boek, over Hitler-Duitsland, waaraan ze thuis om begrijpelijke redenen niet goed meer kon werken.

In België neemt haar leven opnieuw een turbulente wending, want ze krijgt er al vrij spoedig een spraakmakende liefdesrelatie met de bekende romancier Joseph Roth. Ondanks deze affaire, de vele drinkgelagen en de ontmoetingen met vrienden en collega's, slaagt Keun er inderdaad in om tegen de herfst van dat jaar haar schitterende satirische boek Nach

Joseph Roth ten voeten uit, 1939.

Mitternacht te voltooien. Terzelfder tijd verscheen van Roth zijn bekende boek Berichte eines Mörders. Overigens durfde Allert de Lange het niet aan om het boek van Keun uit te geven en daarom verscheen de roman pas een jaar later bij Querido Verlag. Als het manuscript van Keun voltooid is, is echter ook het sprookje van die gedenkwaardige zomer in Oostende ten einde gekomen: de vrienden zijn vertrokken naar heerlijker oorden. Keun en Roth wijken uit naar Brussel. Ruim een jaar later zal ook aan hun relatie een einde komen.

ernst bruinsma

Uitgelezen boeken

De bundel Uitgelezen boeken van Jan Flamend (Leuven: Davidsfonds, 2001. 234 blz.; ill.; € 17,50. isbn 90 6306 447 0), een bundeling van recensies, is iets voor de kennis die mij ooit bekende: ‘Ik lees geen boeken, ik lees alleen recensies’. Uitgelezen boeken bevat 41 recensies van boeken verschenen in de periode 1995-2000. Die ‘boeken’ zijn moeilijk nader te specificeren: het loopt van een Thomas Mann-vertaling tot een niet geslaagd journalistiek werk over de geschiedenis van Benetton. Tussendoor vinden we dan ook nog Asterix en Nietzsche, om maar wat te noemen. Een tamelijk wanhopige poging is gedaan om dit brede panorama op te knippen en in vier thema's onder te brengen met weinig specifieke kopjes als ‘Handelen en wandelen’ en ‘Drukte en vertier’.

Wat maakt deze bundel dan

Omslag van Uitgelezen Boeken, 2001.

toch het lezen, of het zappen, waard? In de eerste plaats dat je inderdaad, zoals beloofd wordt op de flap, een overzichtje krijgt van wat er in de laatste jaren van het vorig millennium ook al weer zoal gepubliceerd is. Op welk gebied? Op élk gebied! Met terugwerkende kracht besef je wat je allemaal gemist had, terwijl je dacht toch echt bij te zijn door consequent de recensiepagina's in de kranten bij te houden. Maar in die recensiepagina's selecteer je natuurlijk zelf, en hier doet de recensent dat voor je. Dat maakt Uitgelezen boeken tot aardige kost voor literaire starters. Voor mensen die een beetje willen kunnen meebabbelen op party's komt het wat te laat. Het is vooral handig om de gaten in je kast of in je kennis op te vullen.

Wat, in de tweede plaats, al de recensies verbindt, is behalve hun verschijningstijd, vooral de stijl van de auteur. Flamend schrijft prettig. Zijn lichtvoetigheid wordt nergens

[p. 257]

irritant. Zijn belezenheid is nergens vermoeiend. Hij past ervoor op om niet prat te gaan op zijn eigen belezenheid. Flamend put zich in het bijzonder uit in ongebruikelijke adjectieven (‘Haar sloganeske gedaas heeft veel weg van het hypertrofe gezemel van...’). Maar in plaats van ergerlijk te worden, verkrijgt de bundel juist een onderhoudendheid die je uiteindelijk ook tot de recensies verlokt die je aanvankelijk oversloeg. Dat Flamend enthousiasmerend schrijft, zoals in de inleiding verzekerd wordt, kan ik daarom onderschrijven.

Onbevooroordeeld gaat Flamend elk genre te lijf gaat en wijst telkens op het goede en slechte ervan. Dat maakt deze bundel tot een sympathiek boek. Er zijn maar weinig mensen die er een zo brede smaak op nahouden en daar zo onderhoudend over kunnen schrijven. Flamend lijkt uit te gaan van de opvatting dat elk genre zowel parels als gedrochten oplevert en beoordeelt boeken dan ook op de eigen genrecriteria. Maar daarom zullen uiteindelijk maar weinig mensen zich aangesproken voelen door deze bundel. Het is voer voor alleseters, en dan niet voor alleseters die allerlei vormen van Literatuur met een grote L tot zich nemen, maar voor mensen zonder uitgesproken voorkeuren voor literaire kwaliteit. Of je dat positief beoordeelt of niet, hangt van je eigen opvattingen af. Erg veel toegevoegd aan mijn algemene voorkeuren of opvattingen over literatuur heeft deze bundel niet. Daarvoor ontbreekt een rode draad en een uitgewerkt standpunt over welke ingrediënten een boek tot een goed boek maken.

dirk van miert