Literatuur. Jaargang 19

[p. 232]

Literatuur - aan de muur
Bertram Mourits⁺
Soutpiel of leesbevorderaar

Het Time of the Writer festival in Durban. Zuid-Afrika

1. De zang is in Zulu. Het is adembenemend prachtig - de melodie is voor mijn westerse oren als melodie nog herkenbaar genoeg, de betekenis van de tekst blijft volkomen obscuur -, de woorden zingen zich als vanzelf los van hun betekenissen. Haar stem is een instrument waarmee een prachtig muziekstuk wordt gezongen. Gcina Mhlope sluit de openingsavond af van het festival Time of the Writer, in Durban, Zuid-Afrika.

Dan is ze klaar, en gaat ze vertellen. In het Engels, de enige taal die de ruim 400 bezoekers delen. Ze heeft een boodschap, een hele duidelijke, ondubbelzinnige en idealistische boodschap. Lezen is een verrijking voor de mens en de mensheid. Ze ramt die boodschap er bij het welwillende publiek in met een voorhamer. Ze zingt nog enkele liedjes, met muzikale begeleiding van haar eigen cd. Een voicekiller was blijkbaar niet voorradig want ze moet met zichzelf meezingen en heeft soms moeite om haar eerder vastgelegde timing te herhalen. En dan komt er nog een verhaal over een klein mannetje dat groeit tot reuzenformaat terwijl hij voorleest. Mijn welwillendheid is op: doe nog maar wat acapella zang, in Zulu graag zodat ik die vervelende teksten niet hoef te volgen.

Gcina Mhlope komt een paar dagen later weer aan het woord. Ze gaat in gesprek met Kossai Efai, geboren in Togo, maar wonend in Toulouse en opgeleid in Parijs.Theater bestaat bij de gratie van de afspraak: dit is een leugen, vertelt hij.Waar kan iemand gruwelijk om het leven komen om dan op te staan uit de dood, een diepe buiging te maken en het publiek te danken? Mhlope is verbaasd, nee sterker, verontwaardigd over deze kunstopvatting. Ze beweert het tegenovergestelde, haar verhalen en woorden zijn vrienden, de stem op het toneel is the mouth tbat never tells lies, the operative word is sharing,

Gcina Mhlope tijdens Time of the Writer 2002, foto: Precious Ngcobo.

et cetera. Haar betrokkenheid is overweldigend en ironie is haar vijand. Het idealisme is onverdraaglijk: ze wil het publiek liefst opnemen in een hartelijke maar verstikkende omhelzing. Ik wil dat niet; dit is geen literatuur meer, dit is geen kunst.

2. Een literair festival in Zuid-Afrika heeft heel andere prioriteiten dan de Nederlandse toeschouwer gewend is. Zal er wel iemand op afkomen? is geen vraag die de organisatie echt bezighoudt: elke avond van het weeklange festival zitten er een paar honderd mensen in het afgelegen universiteitstheater. Nee, de vraag hier is: zullen er enige zwarten op afkomen? Jongeren? Beter nog: zwarte jongeren?

Vanaf het begin was dat een probleem, maar het wordt in Durban voortvarend te lijf gegaan: als de zwarte jeugd niet naar het theater komt, dan komt het theater naar de zwarte jeugd. Zo hebben de ruim twintig schrijvers een drukke week: 's avonds lezen ze voor en worden ze geïnterviewd, overdag worden ze in busjes door de wijde omgeving rondgereden om op bezoek te gaan in townships, buitenwijken en chique buurten. Daar bezoeken ze scholen om voor te lezen uit eigen werk, en ook om de kinde-

+ Bertram Mourits is gepromoveerd op de poëzie van de Zestigers. De handelseditie van zijn proefschrift verscheen bij Uitgeverij Podium.

[p. 233]

ren te vertellen over hun eigen geschiedenis en die van hun ouders.Want de scholieren zijn vertrouwder met de moord op J.F. Kennedy dan met die op de ideoloog van de apartheid, Hendrik Verwoerd, zoals Henk van Woerden die week op twee verschillende scholen mocht ervaren.

3. Ik voel me betrapt wanneer Gcina Mhlope vanuit het publiek gecomplimenteerd wordt over het bijzondere werk dat ze op scholen doet, en de weerklank die ze daar vindt.Wie zich zit te ergeren aan die leesbevorderende preek, heeft niet veel van haar bedoelingen begrepen.Want ‘cultuur is geen luxe, maar de spirituele ruggengraat van de maatschappij’, aldus een citaat van Jan Kees van de Werk dat als motto aan het festivalprogram wordt meegegeven.

4. Het contrast kan nauwelijks groter zijn: een kamertje op de afdeling Nederlands en Afrikaans van de Universiteit van Natal.Zo zien kamertjes van afdelingen Nederlands er buiten Nederland overal uit: een idealistische docent die zijn kleine taalgebied te vuur en te zwaard verdedigt, met een bezieling die je bij Nederlandse afdelingen Nederlands niet vaak tegenkomt. Een stuk of tien mensen zijn afgekomen op Benno Barnard, Stefan Hertmans en Christine Otten die een tour door Zuid-Afrika houden en ook het festival in Durban aandoen.

Ik zie een grote kloof der culturen opdoemen wanneer Benno Barnard de toehoorders uitlegt dat België ‘pas sinds 1830’ onafhankelijk is, en dat in een land dat zijn onafhankelijkheid in 1961 verwierf. Hij zet Europa en Zuid-Afrika daarna scherp tegenover elkaar; Zuid-Afrika is verlost van de apartheid, maar

Festivalposcer Time of the Writer.

Europa vertoont over het hele continent de neiging steeds racistischer te worden.

Het verhaal van Christine Otten heeft op het inhoudelijke niveau niet veel met Zuid-Afrika te maken - half lezend half performend beschrijft ze de geschiedenis van de Newyorkse Last Poets, aan het eind van de jaren zestig de eerste rapgroep. De Last Poets stonden middenin een tijd van revolutie, omwenteling, en al viel het politiek-maatschappelijke resultaat misschien tegen, de muzikale invloed van de Last Poets is enorm. Ottens verhaal beschrijft de geschiedenis via getuigenissen en een persoonlijk engagement: de boodschap blijkt sterker dan de personen, maar Otten is meer geïnteresseerd in de tragedie van de persoonlijke ondergang dan de kracht van de boodschap.

Haar roman in wording staat niet in een politieke traditie, maar in die van de geromantiseerde biografie, zoals Michael Ondaatje's boek over jazzmuzikant Billy Bolden: Coming through Slaughter. Het wordt een interessant boek maar het zal de wereld niet veranderen.

5. Dit is het dilemma van literatuur en engagement, in een literaire wereld waar het begrip engagement iets betekent. Een teveel aan boodschap zit de vorm in de weg.

Het was de conclusie van de openingsavond - maar dat besef neemt niet weg dat ik me de rest van de week vooral thuis voel bij schrijvers die het belang van hun boodschap weten te relatieveren.

Henk van Woerden is misschien wel het beste voorbeeld.Wanneer hij zich voorstelt, doet hij dat aan de hand van een scheldwoord. In Zuid-Afrika werd de Engelsen wel verweten dat ze qua mentaliteit met een been in Europa stonden, en met een been in Zuid-Afrika - ze werden daarom soutpiel genoemd, zoute lul, vanwege het zeewater. Van Woerden betrekt het begrip spottend op zichzelf: hier niet thuis, daar nooit echt geaard, moppert hij. Ondertussen is hij met de vertaling van Een mond vol glas een invloedrijke herschrijver van de Zuid-Afrikaanse geschiedenis.

Of dat beter is dan de vrolijke zang van Gcina Mhlope waarmee ze de schoolklasjes aan het lezen krijgt - ik durf het niet meer te zeggen.Toch wat geleerd.

Time of the Writer wordt georganiseerd door The Centre of Creative Arts (University of Natal, Durban). Behalve dit literaire festival organiseert het CCA jaarlijks ook poëzie-, dans-, muziek- en filmfestivals. (www.und.ac.zal undicarts)