Literatuur. Jaargang 19

[p. 161]

Literatuur - aan de muur
Bertram Mourits⁺
Filosofie in de ruimte

Een onvoorzichtige stelling: hoe beter de vaste collectie van een museum voor moderne kunst, hoe conservatiever het beleid van die instelling. Case in point: Rudi Fuchs die als een zonnekoning, met de blik ‘strak naar achteren’, het Amsterdamse Stedelijk Museum bestiert. Het museum heeft zo veel te bieden dat de tentoonstellingen soms onder hun eigen gewicht ten onder gaan. Het intimiderende gewicht van de voormalige, inmiddels klassiek geworden avant-garde weegt zwaar.

De stelling laat zich ook omdraaien en klinkt dan een stuk sympathieker: een museum voor moderne kunst met een minder dan indrukwekkende collectie durft te experimenteren. Als de overtuigingskracht niet altijd voor honderd procent ontleend moet worden aan wat er aan de muur hangt of op de binnenplaats staat, krijgen originele ideeën en merkwaardige invalshoeken een kans.

Ik hoef niet ver van huis om er een goed voorbeeld van te vinden: het Centraal Museum in Utrecht. Vooral sinds de verbouwing blijkt er hier veel mogelijk te zijn. Topstukken als het Poppenhuis van Petronella de la Court, het Middeleeuwse Utrechtse Schip en de Slapende Mars van Hendrick ter Brugghen ten spijt, zijn het vooral de tentoonstellingen van hedendaags materiaal die indruk maken.

Ik ontdekte het museum pas goed in 1997, bij de overzichtstentoonstelling van Wim T. Schippers. De bezoeker van deze tentoonstelling had - na het passeren van de pindakaasvloer - drie mogelijkheden: linksaf, naar de filmzaal, om een overzicht te krijgen van Schippers' theateractiviteiten. De trap omhoog, waar twintig hoofdtelefoons uitzendingen lieten horen van de georganiseerde anarchie van het radioprogramma Ronflonflon en



van Sesamstraat. Rechtsaf: door de zaal met sculpturen en schilderijen naar enkele ‘huiskamers’, die alle ingericht waren rondom een tv-toestel. In zitzak, bank of gemakkelijke stoel kon de bezoeker naar Hoepla, Sjef van Oekels discohoek of De lachende scheerkwast kijken. Wie een goed beeld van deze tentoonstelling wilde krijgen, zat het grootste deel van de tijd voor de tv en besteedde de minste tijd in de zaal met sculpturen, schilderijen en tekeningen.

Kort na deze tentoonstelling ging het museum voor een jaar dicht - en vanaf dat moment werd het eigenlijk pas echt een conceptueel museum. Er was bedacht dat de stad een jaar lang de tentoonstellingsruimte zou moeten zijn, te bekijken vanaf de domtoren. Door de stad verspreid stonden en hingen foto's, objecten en er waren verschillende projecten gemaakt. Het meest extreme idee was van - alweer - Wim T. Schippers: een gat zo diep als de Domtoren hoog was, direct ernaast. Dat idee was niet het enige waarbij de gedachte achter het kunstwerk zo'n grote rol speelde dat van de stad misschien wel eerder conceptkunst dan een museum werd gemaakt. ‘Zelfs de geruchten en verhalen, de ruis en baldadigheid, verrijken de voorpret’, aldus de catalogus over de ‘carnava-

+ Bertram Mourits is gepromoveerd op de poëzie van de Zestigers. De handelseditie van zijn proefschrift verscheen bij Uitgeverij Podium.

[p. 162]

leske machtsgreep’. Panorama 2000 was een tentoonstelling die minstens zo veel over ruimte en verhalen ging als over kunst.

Na de verbouwing was er iets veranderd aan het museum. Op alle manieren was het opener. Meer glas, meer lucht, meer licht, maar ook het beleid was opener. Er is een rommelzolder voor kinderen (Kids Centraal) en een mooie vondst is ook de mogelijkheid die de bezoeker wordt geboden om een kunstwerk uit het depot te laten halen. Enerzijds is dat een elitair idee, anderzijds geven de curatoren hiermee ook de verantwoordelijkheid voor de expositie uit handen. Een uurtje kunst genieten kan je in Utrecht kopen, net als een kaartje voor de film. De macht aan de bezoeker.

Uit de instelling van de huisfilosoof blijkt ook dat exposeren niet langer het enige doel van het Centraal Museum is. Op het ogenblik wordt de rol vervuld door Rob van Gerwen, wetenschappelijk medewerker aan de Universiteit Utrecht. Hij neemt zijn taak hoogst serieus en begint bij het begin door zich principiële vragen te stellen. Wat is kunst; wat is de invloed van tentoonstellen op de betreffende voorwerpen? De voorbeelden die hij in zijn lezingen en artikelen geeft - te vinden via de website van het museum - zijn een beetje voorspelbaar: Marcel Duchamps pisbak (Fountain) - gebruiksvoorwerp wordt kunst - en de stoel met klomp vet van Joseph Beuys (Fettschtul) - een lelijk ding wordt kunst. Dergelijke voorwerpen dagen de toeschouwer uit zijn definitie van kunst op te rekken. Ze voldoen niet aan een traditionele esthetica van schoonheid, evenmin aan eisen van vakmanschap.

Het wordt interessanter wanneer Van Gerwen deze observaties koppelt aan de specifieke artefacten die het Centraal Museum tentoonstelt; behalve kunstvoorwerpen namelijk ook design en mode, sterk tijdsgebonden onderwerpen. De vraag wanneer iets kunst wordt, heeft in het geval van het Centraal Museum dus wel degelijk waarde.

De uitwerkingen van dergelijke vragen is echter veel speelser dan de filosofie van Van Gerwen suggereert. De FFF Videoshow zet de bezoeker ook constant op het verkeerde been, maar doet dat terloops - met het gebod de schoenen uit te doen voordat een bepaalde ruimte betreden mag worden, en ook om te douchen na het verlaten ervan.

De videoshow combineert commercials, videoclips en cutting edge video-art. Samensteller Ruud van der Peijl heeft de zalen geordend en aangekleed naar thema's als Football (met op de vloer het kunstgras dat voor de Arena is bedoeld), Floating (met een zwembad), Force, Female (ruikt het hier nu anders?), Feelgood (met een koelkast vol Bacardi Breezers). De tentoonstelling gaat over de relatie tussen artistieke film en de commercie van reclamespot en videoclip, maar ook over het museum zelf. Is de reclamespot voor de Fiat Panda levende kunst, of moet die geconserveerd worden zoals de zeventiende-eeuwse landschappen die een verdieping hoger hangen?

De voorganger van de huisfilosoof was Ingmar Heytze, die de opdracht iets losser benaderde - ongeveer zoals Gerrit Komrij het Dichter des Vaderlandsschap te lijf gaat. Geen principiële vragen over esthetica, maar nu en dan een gedichtje bij een opening of bij de Museumnacht. Of voor Nijntje van Dick Bruna, aan wie een permanente tentoonstelling is gewijd in een van de gebouwen van het Museum:

Veeg de traan van je gezicht
trek je mooiste jurkje aan

maak twee stippen van je ogen
naai een kruisje van je mond

hou je handen naast je oren
met een hulpeloos gebaar

roep hoi hoi zo hard je kunt

Een tragisch portret van het onschuldige maar volgens Heytze blijkbaar nogal obsessief-compulsieve konijn. Naast de Bruna-tentoonstelling is er nog een permanente tentoonstelling: over Gerrit Rietveld. Deze hiërarchieloze houding is de grote kracht van het museum dat het niet moet hebben van een overweldigende hoeveelheid topstukken, maar wel van een grote creativiteit van de tentoonstellingenmakers. Wat hier over een jaar te zien zal zijn, is moeilijker te voorspellen dan voor het Amsterdamse Stedelijk.

Centraal Museum, Nicolaaskerkhof 10, 3512 XC Utrecht. Tel.: [phone], open: dinsdag tot en met zondag, 11.00-17.00 uur.www.centraalmuseum.nl. Enkele tentoonstellingen op de agenda: Fabric of Fashion, recente Engelse mode (25 mei tot 25 augustus), Cris Agterberg, meubels en sieraden (8 juni tot 11 augustus), Georg Dokoupil, schilderijen (15 juni tot 1 augustus).