Literatuur. Jaargang 19

[p. 59]

literatuur - signalementen

Spelen bij de open haard

Steeds weer slaagt de studierichting Mediëvistiek van de Universiteit Utrecht erin een interessant thema te vinden voor de jaarlijkse interdisciplinaire collegereeks. Als zeventiende deel in de reeks verscheen Spelen in de Middeleeuwen. Over schaken, dammen, dobbelen en kaarten. (Hiversum: Verloren 2001. Onder red. van W.S. van Egmond en M. Mostert. 208 blz.; ills.;€ 19,97; isbn 90 6550 642 x). Ook nu weer is het bereik van de bijdragen weer groot: A.P. Orbán schrijft over visies op het spel in de oudchristelijke en middeleeuwse latijnse literatuur en Marco Mostert over kansspelen in laatmiddeleeuws Italië. En ook geografisch zijn de afstanden groot tussen het schaakspel in de Arabische cultuur (Remke Kruk) en het schaakspel in middeleeuws Bohemen (Wojciech Iwan̓czak).

Zoals de ondertitel al aangeeft, beperkt de bundel zich tot spelen die binnenshuis konden worden gespeeld. Daarmee vallen grote, voor ons gezichtsbepalende onderdelen van de Middeleeuwse spelcultuur zoals het riddertoernooi en de toneel en refreinwedstrijden van de rederijkers buiten boord. Misschien gereserveerd voor volgend jaar?

Naast een aantal overzichtsartikelen zoals het inleidende van Marco Mostert over ‘Het spelelement in de middeleeuwse beschaving’ en ‘De materiële cultuur van het spel’ bevat de bundel ook een aantal interessante interpretatieve stukken. Voor de medioneerlandistiek is met name ‘“In dien hoec gemat”: Gemengd schaken in de Middelnederlandse verhalende literatuur’ van Bart Besamusca. Hij probeert een aantal schaakscènes vanuit een genderperspectief te benaderen. Hoewel in drie van vier geselecteerde situaties sprake is van slimme en kundige speelsters - trekken de vrouwen toch aan het kortste eind, waardoor de superioriteit van de man wordt bevestigd.

Boeiend is ook de bijdrage van de Utrechtse kunsthistoricus Johann-Christian Klamt die in ‘De moraal van het schaakspel versus het dobbelen’ in samenwerking met Lia Couwenberg bekende en minder bekende schaak- en dobbelvoorstellingen onderzoekt. Frequent blijken schaken en dobbelen als tegenstelling te worden gebruikt. Schaken staat voor deugd en dobbelen voor ondeugd. In zekere zin sluit de bijdrage van René Stuip daarbij aan. In ‘Een les voor de koning’ laat hij ons meelezen in Le Songe du Vieil Pelerin van Philippe de Mézières,



een allegorische tekst waarin het schaakspel en de loop van de stukken als aanleiding worden gebruikt voor didactisch-moraliserend betoog. Kortom: wederom een lezenswaardige bundel.

Briefwisseling van Grotius na 73 jaar voltooid

In juni werd het laatste deel gepresenteerd van de Briefwisseling van Hugo Grotius: deel XVII, ‘Supplementdeel’ (Den Haag: Instituut voor Nederlandse Geschiedenis, 2001.700 blz.; € 50,82; isbn 90 5216 121 6). Hugo de Groot schreef meer brieven dan de 7725 die zijn uitgegeven in deze kleine meter boekenplank. Zowel de brieven die De Groot schreef als die welke hij ontving zijn verspreid geraakt. Volledigheid is volgens de edkeurs, Henk Nellen en Corrie Ridderikhoff, daarom nog steeds een illusie. In het verleden konden nieuw ontdekte brieven uit een reeds uitgegeven periode nog doorgeschoven worden naar het Supplement. Nu rest alleen nog het hulpmiddel van de uitgave in tijdschrift of op internet.

Het is een van de weinige kanttekeningen die men kan maken bij dit project, en die bezwaarlijk op het conto van de uitgevers zelf te schrijven zijn. Verder heeft de editie van de Briefwisseling iets episch: Johan Huizinga zadelde de toekomst in 1916 op met een monsterproject, te duur, te groot en te moeizaam voor de beleidsmakers van vandaag de dag. En daar mogen we hem dankbaar zijn,

[p. 60]

want de zeventien delen bieden leesstof voor een heel leven en zijn gedegen uitgegeven (ook al valt op de eerste twee delen, uit 1928 en 1936, die niet meer verkrijgbaar zijn, wel het nodige aan te merken). De brieven zijn vanuit talloze oogpunten te lezen. Wie geïnteresseerd is in de religieuze controverses van de Remonstranten en Contra-Remonstranten kan een selectie maken uit de brieven uic deel i (brieven van 1597-1618). Wie kennis wil nemen van het dagelijkse leven van twee echtelieden die regelmatig door lange periodes van elkaar gescheiden waren, heeft een ontroerende bron aan de brieven van en aan Maria van Reigersberch. De rechtshistoricus die meer wil weten over bronnen en invloeden bij de totstandkoming van De Groots Over het recht van oorlog en vrede, zal niet zonder deze dikke groene banden kunnen, vooral niet zonder deel ii (brieven van 1618-1625). Wie de Dertigjarige Oorlog en de Europese diplomatie van die tijd bestudeert, heeft een schat aan informatie aan de latere delen. Nadeel is wel dat je ze eigenlijk allemaal moet aanschaffen. Hoewel de prijs van de losse delen meevalt (meestal rond de 60 euro, voor ingenaaide delen van zeventot negenhonderd pagina's), is het lastig omdat de delen i en ii niet meer leverbaar zijn, en juist die delen behandelen De Groots veelbewogen leven in Holland, vóór zijn gevangenneming in 1619 en zijn beroemde ontsnapping uit Loevestein in 1621. Er zou eigenlijk alleen daarom al misschien eens een bloemlezing uit alle zeventien delen gemaakt moeten worden.

Het Supplementdeel is weliswaar geen afgewogen bloemlezing, maar biedt toch een staalkaart van de hele Briefwisseling. Zoals de geleerde opdrachtbrieven van de eerste edities van het ‘Delfts orakel’, gepubliceerd toen hij vijftien jaar oud was - wat een trots spreekt daar uit. Of de brieven waarmee de zestienjarige advocaat contact hield met zijn vrienden in het Leidse, zoals Daniel Heinsius, met wie hij poëzie en spitsvondigheden uitwisselde. Brieven die hij schreef als advocaat-fiscaal van het Hof van Holland en Zeeland, als pensionaris van Rotterdam, tijdens zijn gevangenschap in Loevestein, tijdens zijn ballingschap in Parijs en Hamburg. Alle periodes zijn vertegenwoordigd. De lezer is echter gewaarschuwd: de brieven aan geleerden zijn in het Latijn gesteld. Maar de correspondentie met zijn familie en de ambtenarij in Holland is in het Nederlands. Verder zijn er veel brieven in het Frans, en enkele in het Duits. De brieven zijn niet vertaald, wat met het oog op de duur van het project ook niet verwonderlijk is. Om redenen van continuïteit in de editietechniek worden de brieven niet samengevat of ingeleid. De annotatie beperkt zich tot identificatie van personen en gebeurtenissen, wat het soms moeilijk maakt om het overzicht te bewaren. Door de willekeurigheid van de verzameling brieven in het Supplementdeel wordt dit effect nog versterkt. De brieven moeten daarom gelezen worden met de andere delen bij de hand. Wat het Supplement echter weer extra aantrekkelijk maakt, is, behalve de grote verscheidenheid aan brieven, de bijlagen met addenda op de delen i-xvii, waaronder een overzicht van alle vindplaatsen van alle brieven. Daardoorheen bladerend besef je hoeveel er door Oost-Europa, Scandinavië en West-Europa is gereisd voor de totstandkoming van dit mammoetproject. De briefwisseling van een van de grootste en meest universele geleerden is van harte aan te bevelen.

dirk van miert