Literatuur. Jaargang 18

[p. 369]

Mijn meesters
Marijke Spies ⁺
Zoveel Studenten

Zoveel studenten, achtendertig of meer jaren lang. Vanaf de eerste dag zag je in hun ogen de verwachting dat van jou het inzicht zou komen, of de afknapper, zodat je toch altijd weer zenuwachtig was, die eerste paar weken van het nieuwe jaar. Dat veranderde wel in de loop van het semester, of trimester, of periode, of hoe het ook achtereenvolgens genoemd werd (alsof dàt wat uitmaakte). Je leerde elkaar kennen en de relaties over en weer werden gelijkwaardiger: jij wist meer van het vak dan zij, en zij van hun kant kwamen met dingen die jij niet wist, met inzichten en met vragen die je uitdaagden. Maar pas nu, terugkijkend, besef ik hoeveel ik van hen heb geleerd, in alle opzichten.

Natuurlijk, pas als je er les over geeft ga je de stof echt bestuderen en beheersen. Ik durf nu wel te bekennen dat ik, ondanks de colleges van Frenk Lulofs de Reynaert nog nooit gelezen had tot ik er tentamen over moest afnemen. En wat een prachtig boek is dat! En zonder die ene, in mijn ogen volstrekt idiote, studente die Vondels Altaergeheimenissen op haar literatuurlijst had gezet zou ik vijfendertig jaar later in het 1650-boek geen woord hebben geschreven over die bezielde evocatie van de kern van het rooms-katholieke geloof. Een avond lang zat ik me zuchtend en steunend in een vrijwel lege instituutsbibliotheek voor te bereiden op het tentamen. Want zo'n belangstelling moest je toch honoreren! Jaren later bekende ze me, dat ze zich dood was geschrokken toen ze mij het boek uit de kast had zien pakken. Ze had het helemaal niet gelezen en de wel zeer rudimentaire kennis waarop ze me de volgende dag trakteerde had ze, notabene dezelfde avond dat ik me twee tafels verderop door het origineel heen worstelde, uit Brandts Leven van Vondel gehaald. Ik had het niet gemerkt.

Veel wezenlijker was echter wat menig student me schonk vanuit zijn of haar eigen fascinatie of preoccupatie.



Ik zal nooit vergeten hoe Elsbeth E. tijdens een werkcollege in een donker en vochtig benedenzaaltje uitriep, dat ze ‘helemaal geil’ was van Barlaeus’ Geleerde koopman en me zo met nieuwe ogen naar dit geleerde boekje deed kijken. En ik zal vooral de late namiddag niet vergeten, waarop Anthony M. als tweedejaars me na afloop van een college bestookte met zijn ‘waarom’-vragen. Waarom zou je de oudere literatuur nog lezen, laat staan bestuderen? Ik had een of ander antwoord. ‘Ja, maar, waarom? ’ vroeg hij weer, en weer kwam ik met iets. In mijn herinnering ging het wel een uur zo door. Totdat ik eindelijk moest bekennen dat ik het ook niet wist. Dat was voor mij het begin van mijn eigen privé-revolutie. De universitaire revolutie hadden we toen al gehad. Het lnstituut voor Neerlandistiek van de UvA was gedemocratiseerd en ik had daaraan volop meegedaan. Maar pas op dat moment begon ik voor het eerst na te denken wat dat voor mijn vakbeoefening moest betekenen.

+ Marijke Spies is emeritus hoogleraar Nederlandse Letterkunde tot 1770

[p. 370]

Dat was aanvankelijk een behoorlijk pijnlijk proces. Uiteindelijk zou het fameuze Lof der zee-vaert-project er uit voortkomen, maar eerst volgden er maanden en maanden van weerbarstige theoretische lectuur, alleen en in collegeverband. O Lukács! O Althusser, Horckheimer, Benjamin en Adorno! O Marx zelf, en tutti quanti! Maar ook De Groot, ook Tarski, ook Else Barth. Totdat ik uitriep dat we toch eindelijk eens concreet moesten worden en Joop H. aan kwam dragen met Vondels zeevaart-gedicht ‘omdat dat tenminste al over iets maatschappelijks ging’. Drie jaar of meer - de studietijd kende toen vrijwel nog geen begrenzing - zijn we er mee bezig geweest. Het ‘Lof der sleepvaart’ noemde een collega het, omdat er maar geen eind aan kwam. Vriendschappen en vijandschappen, liefdes en verbroken relaties kwamen eruit voort, maar ook prachtige afstudeerscripties en later, veel later, het boek, waarin van al die inspanningen van al die studenten wel niet zo veel meer terug te vinden is, maar dat zonder dat alles toch nooit geschreven zou zijn.

Er zijn verschillende van dergelijke projecten geweest, niet zo groot als het Lof-project en zeker niet met zulke hemelstromende pretenties, maar toch...: rond Vondels Inwydinge van 't Stadthuis t’ Amsterdam, rond het jaar 1650 (ja, toen al), rond de Eglentier aan het eind van de zestiende eeuw, en later, aan de VU, over Amsterdamse rederijkersteksten. Saskia en Lode, Adriaan , IJsbrand, Annemiek, Frank, Frédérique, Steffen, ach ik zou ze allemaal wel willen noemen. En steeds leerde ik weer opnieuw vragen te stellen en inzichten te toetsen aan de inzichten en vragen van anderen, jongeren, steeds jonger en jonger, en dat wil zeggen: van mensen uit een historisch-culturele situatie die steeds verder verwijderd raakte van die waarvanuit ik was opgegroeid. En niets is meer verhelderend dan dat.

Maar er is ook een soort leren dat niet met vragen en inzichten van doen heeft, maar met kunstgevoel en plezier. Op een dag, tijdens een van die eindeloze afdelingsvergaderingen die we met grote regelmaat hielden, vroeg Hans C. (of was het K.?) of we niet ook eens iets leuks met z'n allen konden doen. Hij had ook een idee: een toneelstuk, over Hooft bijvoorbeeld. Een klein groepje stafleden zong toen al met elkaar, bij de piano bij mij thuis. Dus kwam de gedachte op een uitvoering van zijn liedjes. Waarom geen muziekspel, het leven van P.C. Hooft ‘aeneen vertuyt’? En dat werd het.

Het is ongelooflijk hoeveel muzikaal talent er verborgen bleek te liggen onder de studenten Nederlands, van het clavecimbel van Ton A. tot en met de draailier van Anita S. Er werd een stuk geschreven, of liever gezegd: geassembleerd uit brieven, toneelstukken, gedichten en liedjes. De melodieën werden gereconstrueerd. En het begon allemaal zo uit de hand te lopen dat we, met financiële steun van ik weet niet meer wie of wat, professionele krachten aantrokken: Fons Eickholt voor de regie, Marijke Smit Sibinga voor de muziek. Maar de drijvende krachten waren en bleven de studenten. Zo was er een verlegen eerstejaars, Kees de B., die op college vroeg of hij ook mee mocht doen en die zich ontpopte als een geboren Daifilo met een prachtige bariton, die bovendien elk instrument dat je hem in handen gaf wist te bespelen. De uitvoering in de aula van de VU ter gelegenheid van Hoofts 400ste geboortedag werd een doorslaand succes. Daarna werd het stuk nog driemaal opgevoerd voor betalend publiek in een uitverkochte IJsbreker, waarmee voorgoed bewezen was dat studenten nog wel wat meer konden dan alleen revolutie maken en eindeloos tobben over de maatschappelijke relevantie van de zeventiende-eeuwse literatuur.

Daarna bood de dankzij al die zuinige en efficiënte ministers van onderwijs ingeperkte studieduur steeds minder ruimte voor dergelijke ondernemingen.Toch flakkerde de inspiratie soms weer op. Halverwege de jaren negentig speelden studenten van de VU, waar ik inmiddels werkte, onder de bezielende leiding van Manja Bedner het door hen zelf hertaalde rederijkersstuk Van sint Jans onthoofdinghe. Het gebeurde in een minder chique zaal en maar eenmaal, maar wel met een enorme hoeveelheid plezier en voor een enthousiast publiek. En weer leerden ze, al vertalend en interpreterend en spelend, mij en anderen hoe levend de literatuur van het verleden nog kan zijn. En ook dat is geen geringe les.