Literatuur. Jaargang 18

[p. 266]

literatuur aan de muur

Ironie, klein leed en de dood Letterkundig Museum, Den Haag

‘Schrijvers en de dood’ - dat is nog eens een mooi onderwerp. Misschien wel het meest omvattende al kan ik me wat dat aangaat ook nog ‘Schrijvers en de liefde’ voorstellen.

Anderzijds kon ik vooraf niet helemaal een goede inschatting maken van wat het Letterkundig Museum op een speciale tentoonstelling over de dood zou kunnen laten zien. Het merendeel van de vaste tentoonstelling is eigenlijk al onder die noemer te vangen.

Natuurlijk heeft men vooraf wel enkele associaties, sommige ook direct te danken aan diezelfde vaste tentoonstelling: een foto van Slauerhoff, waarop hij er wel heel erg als lijk bijligt, een uitgebeend schijnbaar 90-jarig lichaam dat toch nooit ouder is geworden dan 38 jaar, de zelfmoordenaars waar Jeroen Brouwers over heeft geschreven, het dodenmasker van Bilderdijk, het werk van Bloem, en ‘De tuinman en de dood’ natuurlijk.

Gedeeltelijk komen de verwachtingen uit. De foto van Slauerhoff ligt in een vitrine, ook Bilderdijks masker heeft zijn plekje en Bloem zit al in de titel van de tentoonstelling. Van of over Jeroen Brouwers ben ik echter niets tegengekomen, en P.N. van Eyck is weliswaar aanwezig, maar met een ander gedicht (‘O dood, geheime nachtegaal...’).

De tentoonstelling probeert dan ook niet aan de voor de hand liggende verwachtingspatronen te voldoen. Het gaat voor het grootste deel niet om de dood als thema, maar als concreet verschijnsel waar ook schrijvers nu eenmaal niet aan ontkomen, een even aardse als terechte visie. Er zijn hier veel graven, stenen en kaartjes tentoongesteld, maar er is weinig literatuur. Wie hier inspiratie zoekt voor overlijdensadvertenties of motto's boven necrologieën komt bedrogen uit.

Er hangt een laagje ironie boven de tentoonstelling. Bij binnenkomst klinkt de muziek van Albinoni, er zijn kartonnen grafstenen neergezet met olijke grafschriften (Hier ligt Poot / Hij is dood en andere klassie-



kers), en voor die ‘grafstenen’ staan weer uiterst truttige bloemetjes.

De lichtheid blijkt ook uit de twee bijdragen van Arnon Grunberg. In 1998 schreef hij in een column dat hij als mummie in een museum wilde eindigen. Daar heeft het Letterkundig Museum adequaat op gereageerd: Toos Janssen kreeg de opdracht een sarcofaag voor hem te ontwerpen, het pronkstuk van de tentoonstelling dat bij opbod wordt verkocht (her bieden begint bij ƒ 5000,-).

Zijn tweede bijdrage bestaat uit de keuze voor Piet Paaltjens' ‘De zelfmoordenaar’ als zijn favoriete doodsgedicht. Grunberg schreef er een fraaie toelichting bij - de eerste les die hij uit het gedicht trekt is ‘dat het van levensbelang is om de kleding schoon te houden. De heer besluit tot verhanging nadat zijn boordjes bemorst zijn.’ Immers, ‘het ware verval gaat van buiten naar binnen.’

Behalve Grunberg hebben ook enkele andere prominenten hun favoriete doodsgedicht gekozen en toegelicht. De teksten zijn afgedrukt op fraai vormgegeven vaandels. Tegen de tijd dat ik die gedichten gelezen had, begon de crematoriummuziek van Albinoni me trouwens aardig op de zenuwen te werken.

De tentoonstelling is meer vanitas dan monument: o, wat is het voorbij met de meeste van de schrijvers wier namen we hier tegenkomen. En het is zozeer voorbij dat het kleine leed nog meer in het oog springt dan het groot verdriet. Waarom was de rouwkaart van Hein Boeken al voor zijn dood klaar? Een andere conclusie kan ik niet trekken uit het feit dat de sterfdatum met de hand is inge-

[p. 267]

vuld. Fraai zijn ook de standaarduitnodigingen van de begrafenisondernemer voor de uitvaart van P.C. Boutens, wiens naam met de hand is ingevuld - stond het budget geen gedrukte uitnodigingen toe?

En het heeft wel iets tragikomisch om te zien met welke woorden afscheid genomen werd van Adriaan van der Hoop (in een brief overigens): ‘Welke heerlijke stukken heeft hij geleverd, en wat had hij kunnen worden wanneer hij zich minder gehaast, en minder wijn of sterken dranken gebruikt had. Ik heb hem altijd als een goedhartig maar hoogst zwak en onzelfstandig mensch gekend.’

Op het onbeschofte af, althans zo komt het op mij over, zijn de condoleances die de nabestaanden van Henri Borel voor de kiezen kregen. De sentimentele schrijver, die het grootste deel van zijn leven vooral was geïnteresseerd in Oosterse filosofie en cultuur, had zich kort voor de dood blijkbaar bekeerd tot het katholicisme. Tot vreugde van Pater Hendriks: ‘Wat een heerlijke troost voor je, dat je Vader aldus de eeuwigheid inging, gekleed in de onschuld van het H. Doopsel, recht naar God!’ schreef hij dochter Machteld. En de weduwe kon het doen met de ‘groote troost, [...] weetende dat u de R.K. Kerk ook eerbiedigt, dat uw Henri in zulke gelukkige omstandigheden is overgegaan naar betere gewesten.’

De meerwaarde van de Vergeten in de slaap der eeuwen ten opzichte van de vaste tentoonstelling schuilt in dergelijke details met betrekking tot de vergeten schrijvers. Want het museum staat normaal gesproken zo veel mogelijk in het teken van de grote namen - schrijvers wier werk wel altijd levend blijft, en tijdloos. Van de namen op een erg groot deel van de kaartjes, brieven, foto's die op deze tentoonstelling liggen, is dat niet te zeggen.

Nicolaas Matsier merkte bij de opening van de tentoonstelling terecht op dat het museum iets heeft van een mausoleum: ‘een onafzienbare begraafplaats van auteurs. Met oeuvres en al, gedrukt of in handschrift, het maakt niks meer uit. Net zo min als het uitmaakt of ze in pyjama dan wel met motorhelm op begraven zijn - gelezen worden ze toch niet langer.’

Dat besef van tijdelijkheid dringt zich hier veel sterker op dan bij de vaste tentoonstelling, waarbij de namen bekender klinken dan in de opsomming waarmee Matsier verderging: ‘J.K. van Eerbeek, Elise van Calcar, W.L. Penning, S.J. van den Bergh, Arnold Ising, Maria Viola, Adriaan van der Hoop jr. - who cares? Vrijwel niemand natuurlijk en hoewel dat in potentie een droef makend besef zou kunnen zijn, heeft het ook wel iets geruststellends. Vergeten in de slaap der eeuwen is geen zware of sombere tentoonstelling, en dat aangapen van de aardse dood heeft iets vrijblijvends. Voor echt verdriet is het zeker aan te raden om even naar het kinderboekenmuseum te gaan om daar het aan de dood gewijde kamertje te bezoeken.

Nijntje huilt (uit: Dick Bruna, Lieve oma Pluis. 1996).

Nijntje was toch zo verdrietig
Nijntje had een dikke traan
Weer je waarom Nijntje huilde?
Oma Pluis was doodgegaan

Dat soort droefenis weet de dood van Adama van Scheltema, Jacobus van Looy of Aart de Leeuw niet meer los te maken.

Vergeten in de slaap der eeuwen. Schrijvers en de dood. Letterkundig Museum. Prins Willem-Alexanderhof 5, 2595 BE Den Haag. Tot en met 18 november, maandag gesloten. www.letterkundigmuseum.nl. Ter gelegenheid van deze tentoonstelling verscheen van Sjoerd Kuyper Over de herfst, de liefde en een dode pissebed. 24 blz.; isbn 90-72731-24-7 (alleen verkrijgbaar in het museum).

bertram mourits