Literatuur. Jaargang 18

[p. 232]

Mijn meesters
Marijke Spies⁺
F. Veenstra

Een beminnelijke man, die boven alles enthousiast was voor zijn vak: Fokke Veenstra. Als ik aan hem terug denk, zie ik hem weer met een joyeuse armbeweging ons de collegezaal binnenwenken. Een geboren leraar ook, deze onderwijzer uit Hardegaryp, die zich via MO-akte, staatsexamen en deeltijdstudie omhoog had gewerkt tot leraar Nederlands, vervolgens in zijn onderduiktijd een proefschrift over Hooft had geschreven en ten slotte, al boven de vijftig, door Hellinga naar de universiteit was gehaald. Maar dat was toch niet de reden dat ik bij hem nooit uit het raam heb gekeken. Ik denk dat voor iedereen die zijn colleges volgde hetzelfde gold als voor mij: vóór ons op het bord, waarop hij in een priegelig handschrift namen en titels schreef, en weer namen en titels, ging een nieuwe wereld open en kreeg er iets gestalte dat misschien nog het beste - hoe overdreven dat misschien ook klinkt - te benoemen valt als ‘de Europese geest’.

Het moet in mijn tweede jaar in Amsterdam zijn geweest. Van Smit in Utrecht had ik gehoord over poëticale opvattingen, over Aristoteles en Seneca, Heinsius en Vossius; en van Sonja Witstein over rhetorica, genres en stromingen, imitatio, mimèsis en nog heel wat meer. ik had Burckhardt en Auerbach gelezen en waarschijnlijk had ik ook al Curtius’ Europäische Literatuur und loteinisches Mittelalter aangeschaft. En in Amsterdam had ik in mijn eerste jaar uit de Reinaertcolleges van Frenk Lulofs een eerste idee gekregen wat het betekende onderzoek te doen. Maar nu kwam de hele ideeënwereld van de renaissance over me heen, van Ficino tot en met Montaigne, van Du Plessis Mornay tot en met Lipsius. Het was verbijsterend en meeslepend en ik weet zeker, dat ik niet de enige was die toen De hoveling van Baldassare Castiglione, De vorst van Machiavelli,en al die prachtige Harper Torchbooks met studies van Chabot, Panofsky en Kristeller aanschafte.

F. Veenstra.

Veenstra's colleges waren, anders dan de colleges van wie dan ook, op een of andere manier levenslessen, hoe ver de inhoud ook af stond van onze eigen preoccupaties. Dat leek trouwens ook voor hem zelf te gelden. Zijn dissertatie over de invloed van de ideeën van Montaigne, Lipsius en enkele klassieke auteurs op het werk van P.C. Hooft had hij geschreven in de jaren dat hij als officier van het Nederlandse leger ondergedoken was. In 1940 had hij gevochten, en naderhand had hij geweigerd zich te melden bij de bezetter. Maar in het hele boek geen woord over de eigentijdse toestand, al gaf de door hem behandelde stof daar voldoende aanleiding toe. Met al zijn bevlogenheid bleef hij zich bewegen in verre, vreemde contreien. En toch... Het was, denk ik, niet zozeer het denken van neoplatonisten, stoïci en monarchomagen als zodanig dat ons zo boeide, als wel het feit dàt er zoiets als ideeën-

+ Prof.dr. Marijke Spies is emeritus hoogleraar Nederlandse letterkunde tot 1770.

[p. 233]

geschiedenis bestond. Het besef dat er achter dat hele literaire verleden niet alleen een wereld lag van gebeurtenissen en zaken, maar ook van politieke, morele en religieuze opvattingen, gaf mij althans voor het eerst het gevoel dat je greep kon krijgen op de verschijnselen en daarmee - op een vage, onexpliciteerbare manier - toch ook, misschien, ooit, op mijn eigen bestaan.

Eenmaal slechts heeft Veenstra zich bij mijn weten uitgesproken over een actuele situatie. Dat was waar het hoorde, aan het eind van zijn openbare les bij de aanvaarding van het lectoraat in de Nederlandse letterkunde van de renaissance, over Een litterair kunstrechtelijk triumviraat en heroïsche poëzie. Dat was in 1970. Het Instituut voor Neerlandistiek van de Universiteit van Amsterdam verkeerde sinds kort in een toestand van volledige democratisering. In de verschillende besturende ‘raden’ werden de besluiten genomen met gelijke stem voor iedereen, stafleden, technisch en administratief personeel en studenten. En alle onderwijs werd gegeven in de vorm van zichzelf regulerende en evaluerende werkgroepen. Veenstra had zich bij de totstandkoming van dat alles relatief afzijdig gehouden. Maar in de slotpassages van zijn rede stelde hij zich expressis verbis achter de idealen waarop dat alles berustte:

Dames en Heren, leden van het Instituut voor Neerlandistiek Het is mij mogelijk me in één formule tot u te richten en tegelijkertijd mijzelf daarbij in te sluiten. Het Instituut voor Neerlandistiek toch heeft een structuur aanvaard, waarin ieder dezelfde verantwoordelijkheid op zich genomen heeft om de doeleinden van een universiteit: onderwijs en wetenschapsbeoefening te doen slagen. Wij hebben daarmee een zware taak op ons genomen die veel inzicht en doorzettingsvermogen van ieder gelijkelijk vergt. Ons experiment wordt door velen gevolgd: door sommigen met welwillende belangstelling, door anderen met wantrouwen. Het uiteindelijk oordeel erover zal positief uitvallen, als het ons gelukt onze opzet waar te maken, d.w.z. zelfstandige, vrije mensen die tevens hun vak kennen, te vormen, en die leiding zullen weten te geven aan de middelbare schooljeugd op weg naar de toekomst. Een slogan in de renaissance was waardigheid, waardigheid van stijl, van levensstijl voor alles. In een tijd van beroering - en zulk een tijd was de renaissance -, in een tijd van grote verschuivingen op alle levensterreinen - en zulk een tijd was de renaissance - kwam de menselijke waardigheid blijkbaar in het gedrang, vandaar dat zij zo nadrukkelijk geponeerd werd. In velerlei opzicht is er een parallel te trekken tussen onze tijd en de renaissance en de roep om menselijke waardigheid wordt opnieuw gehoord. Laat zij voor ons een ster zijn om op aan te sturen. [...]

In de volgende jaren zou hij in dat ideaal teleurgesteld raken. Het zal een belangrijke reden voor hem zijn geweest om vier jaar later voortijdig - hoogleraren en lectoren werkten toen nog door tot hun zeventigste jaar - met pensioen te gaan. Maar de kern van de zaak: de vrijere onderlinge omgang en vooral de eigen verantwoordelijkheid van studenten voor hun studie, was hem op het lijf geschreven. Het waren de leidende principes van de twee excursies naar Italië die hij begeleidde, en die nog lange tijd met afgunst gememoreerd zouden worden door iedereen die er niet bij was geweest. Hun optimale realisering bereikten ze echter in de ‘werkgroep politiek’ waarin hij met een klein aantal optimaal geïnteresseerde studenten het politieke gehalte van de 17e-eeuwse Nederlandse toneelliteratuur onder de loep nam. Aan die werkgroep kon geen teleurstelling èn geen pensionering raken. Afwisselend bij hem en bij een van de deelnemers thuis werd het werk voortgezet. Het zou de inspiratiebron zijn voor verschillende artikelen, bijvoorbeeld dat over de Karel Stuart, of rampzalige majesteit van Joan Dullaert door Klaas de Jong. Het legde ook de basis voor het proefschrift van zijn belangrijkste leerling, Henk Duits. Diens dissertatie Van Bartholomaeusnnacht tot Bataafse opstand. Studies over de relatie tussen politiek en toneel in de midden van de zeventiende eeuw (1990) betekende een waardig hoogtepunt van wat we met terugwerkende kracht kunnen betitelen als ‘de school van Veenstra’.