Literatuur. Jaargang 18

[p. 29]

Mijn meesters⁺
Marijke Spies
W.A.P. Smit

Hij was afstandelijk, een lange, ingetogen man. Een echte professor. Niets in hem leek te herinneren aan de jonge, veelbelovende dichter die hij toch ook was geweest. Zijn colleges waren de geleerdste en tegelijk de saaiste die ik ooit heb meegemaakt.

Eindeloos heb ik dat eerste jaar door de hoge ramen van het gebouw aan de Drift in Utrecht naar de lucht zitten staren, terwijl zijn stem enigszins nasaal de zinnen voorlas van de dichtbeschreven vellen voor hem op de lessenaar, van tijd tot tijd omspeeld door de verre klanken van het Dom-carillon. Pas jaren later, toen ik weer college bij hem liep, gebeurde op een middag het ondenkbare. Hij deed een stap opzij, weg van de katheder en liep langzaam naar het raam. We hielden onze adem in. Maar hij sprak door, zittend op de verwarming, zonder papier of iets. Het ging over de Zinne-beelden oft Adams appel, een emblematabundel van de doopsgezinde Deventer dichter Jan van der Veen, een titel die ik alleen daarom nooit meer vergeten ben.

Maar hij was ook de aardigste man die ik ooit ben tegengekomen. De meesten van mijn medestudenten mochten hem niet zo en hadden liever Van Haeringen, de taalkundige, met zijn extraverte manier van college geven en zijn directe vragen. Als eerstejaars zagen we als een berg op tegen het verplichte bezoek bij Smit thuis. In groepjes van drie werden we ontvangen in zijn studeerkamer in het hoge herenhuis ergens achter het Wilhelminapark. In mijn herinnering was het er donker van de boekenkasten langs de muren, misschien zelfs met groen vilt langs de planken. Een groot bureau en een boekenmolen, zoals op alle foto's van geleerden uit het verleden. Het gesprek ging over ‘Sal nemmermeer gebeuren’ van Hooft. Hij had ons er toen juist college over gegeven en niet gehinderd door zijn argumenten voor het tegendeel vond ik het nodig te betogen dat er wel degelijk een breuk in het gedicht zat. Het amuseerde hem geloof ik wel. Maar een hoge dunk van mijn studieuze aanleg zal hij niet hebben gehad.

Na een jaar of twee nauwelijks op college verschenen te zijn, schreef ik Smit een briefje om mij af te melden met de mededeling dat ik mij aan de creatieve literatuur ging wijden. Ik kreeg een aardige brief terug, waarin hij zei dat zelf schrijven altijd belangrijker was dan schrijvers bestuderen en mij veel geluk wenste met mijn carrière. Betreurde hij misschien toch zijn eigen vroegere dichterschap, ooit door Heeroma gekarakteriseerd als een ‘siersjaal van de Jong-Protestantse beweging’? Zijn woorden hadden voor mij vooral betekenis omdat ik zijn lange, clandestien uitgegeven oorlogsgedicht Stede-troost, over de Duitse vernielingen in Den Haag, kende. Ik had het aangetroffen onder op de salontafel van mijn volstrekt a-poëtische ouders, daar ongetwijfeld achtergelaten door mijn Haagse grootvader. Niet dat zijn christelijke en in literair opzicht traditionele poëzie mij nu zoveel zei - ik hield het natuurlijk meer bij de vijftigers - maar het waren dan toch maar woorden van een professor die óók dichter was.

Toen ik drie, vier jaar later weer bij hem aanklopte met de vraag of hij mijn doctoraalscriptie wilde begeleiden, wist ik inmiddels dat hij, meer dan dichter, de grootste literatuurhistoricus was van zijn generatie. Ik studeerde toen in Amsterdam bij Hellinga, van wie ik filologie en boekwetenschap, en Veenstra, van wie ik renaissancistische moraalfilosofie leerde, waarover een volgende keer. Maar wat literatuurgeschiedenis is, dat heb ik van Smit geleerd.

Weer volgde ik zijn lessen, een jaar lang, nu in het Academiegebouw. Ze waren nog steeds even saai en soms staarde ik weer naar de lucht. Meestal echter werd ik door alle saaiheid heen geboeid door de reikwijdte van zijn betoog. Zijn colleges waren even gede-

+ Prof. dr. Marijke Spies is emeritus hoogleraar voor Nederlandse letterkunde tot 1770.

[p. 30]

gen als zijn publicaties, die er trouwens vaak de neerslag van waren. Stap voor stap werden vragen en overwegingen, zoekwegen, inzichten en ten slotte resultaten gepresenteerd als de ambachtelijke en daardoor weinig spectaculaire fasen van zijn onderzoek. Maar het was, bij alle grondigheid, wel degelijk spectaculair.

Niemand in die tijd wist teksten zo principieel in hun poeticale context te plaatsen als hij. Tenminste, niet in Nederland. Het lijkt tegenwoordig zo vanzelfsprekend: de invloed van Seneca en Scaliger, het doordringen van de aristotelische poetica, de ontwikkeling van de opvattingen over het epos, om maar wat te noemen. Maar in de jaren 50 en 60, toen hij zich steeds meer als literatuurhistoricus ging profileren, was het alles tekstinterpretatie - hermeneutiek, filologie, of hoe men het ook noemen wil - wat de klok sloeg, gebaseerd, als het oudere teksten waren, op het historische zakencommentaar en bij moderne teksten op de close reading. Voor de literaire opvattingen in het verleden en de ontwikkeling daarvan bestond bijster weinig belangstelling. In die zin bleef hij ook de meest dichterlijke van alle literatuurwetenschappers.

In Amsterdam, waar Hellinga's filologie, Teun van Dijks tekstgrammatica en Hugo Verdaasdonks toentertijd min of meer structuralistische methodologie de toon aangaven, leek het allemaal behoorlijk ouderwets. Maar uiteindelijk is het toch Smit geweest die op een beslissende wijze richting heeft gegeven aan de verdere ontwikkeling van het vak. Zonder hem geen Sonja Witstein, geen Antwerps Centrum voor de studie van het Renaissancedrama, geen Wim Gerritsen ook, en al helemaal geen Marijke Spies.

Er heerste over en weer heel wat onbegrip. ‘Wat wil Hellinga toch?’ vroeg Smit me keer op keer, hangend in de bus tussen het Domplein en de Biltstraat, waar het Instituut De Vooys - zoals de afdeling Nederlands na de dood van Smits voorganger was gaan heten - ondertussen gevestigd was. En naarmate ik het zo goed en zo kwaad als dat ging trachtte uit te leggen, namen zijn vragen toe. Geen wonder dat zijn deelname aan de Commissie voor de Uitgave van het Verzamelde Werk van P.C. Hooft, waarvan Hellinga de leiding had, als direct resultaat alleen zijn uitgave van Hoofts psalmberijmingen opleverde. Ook daarin valt zijn poëtische invalshoek op. Maar vooral daarna, het was begin jaren 60, deel 3 van Von Pascha tot Noah was juist uitgekomen, ging het rigoureus de literairhistorische kant op: het Nederlandse renaissancetoneel, de invloed van Seneca, het bijbelse epos...Met als curieuze uitzondering het speelse Hooft en Dia, late vrucht van het werk in de P.C. Hooft-commissie en welhaast ‘Hellinga-iaans’ in z'n interpretatorische schwung.

En toen was het tussen hem en mij opeens voorbij. Ik herinner me nog de opvoering te zijner ere door zijn studenten van Adam in ballingschap, zijn meest geliefde Vondel-drama. Dat moet bij zijn zestigste verjaardag zijn geweest. In diezelfde tijd studeerde ik af. Pas veel later ontmoette ik hem weer. Dat was naar aanleiding van mijn uit de hand gelopen recensie van het eerste deel van zijn Kalliope, die magistrale studie over het Nederlandse epos. Ik had hem daarin methodische fouten aangewreven, niet niets, al had ik dat dan ook geïntroduceerd als een hommage aan deze ‘grand old man van de Nederlandse literatuurgeschiedschrijving’. Hij nodigde mij uit bij hem thuis in zijn flat aan de Utrechtse Berenkuil. Het werd een gesprek zoals je alleen met Smit kon hebben: wat betreft mijn bezwaren tegen zijn boek irenisch en geresigneerd en niettemin onwrikbaar vasthoudend aan zijn eigen standpunten, maar vooral met belangstelling voor mijn eigen verdere plannen. Een vader, maar een vader op afstand.