Literatuur. Jaargang 18

[p. 19]

Literatuur en internet
Ries Agterberg⁺
Op zoek naar J.J. Voskuil

Literatuurliefhebbers spreken graag over de kracht van het geschreven woord. Bij zo'n uitdrukking is men in eerste instantie geneigd te denken aan boeken en tijdschriften. Lettertjes op papier, die op het moment dat de lezer dat wil geconsumeerd kunnen worden. Maar tegenwoordig is er een duchtige concurrent van de papiervreters bijgekomen. Dat is het internet.

Het internet biedt de literatuurliefhebber een schat aan informatie. Recensies of achtergronden van een boek of auteur zijn vanachter de pc direct opvraagbaar. Auteurs hebben hun eigen pagina, of anderen maken er een van hun favoriete schrijver. Interviews van de radio zijn te beluisteren, maar ook kun je bijvoorbeeld Gerrit Kouwenaar of Rutger Kopland hun eigen poëzie horen voorlezen. Internet gaat dan ook niet alleen maar óver literatuur, er zijn eveneens veel primaire teksten te vinden. Eind vorig kondigde de bulkboekuitgever Theo Knippenberg aan voortaan recente literaire werken te publiceren op <www.ongebonden.nl>. Er zijn nu al zeven ongebonden novellen en romans en zestien korte verhalen op deze pagina te vinden. Op de Laurens Jansz. Coster-site <www.dds.nl/~Ijcoster/> werken literatuurwetenschappers aan een bewonderingswaardige ontsluiting van de Nederlandse literatuurgeschiedenis door publicatie van vele klassiekers.

Moderner zijn de digitale tijdschriften waarin naast behalve traditionele achtergrondinformatie bekende en onbekende schrijvers de kans krijgen hun werk op het net te plaatsen. Verschillende auteurs laten hun lezers getuige zijn van de ontwikkeling van hun roman, zoals Stephan Sanders dat deed met zijn in januari gepubliceerde roman op de pagina <www.liefde-is-voor-vrouwen.nl>.

De weg van het geschreven woord naar de buitenwereld per computer is sneller, de drempel ligt lager. Dat is niet alles. Internet is ook interactief. Het biedt de mogelijkheid om over een boek te discussiëren met andere lezers, of tips van nieuwe ontdekkingen door te spelen. Het cultuurprogramma de Plantage houdt een gast vaak na de uitzending nog even vast zodat kijkers aan hem of haar vragen kunnen stellen via een chatbox. Via de homepages is het ook vrij eenvoudig om auteurs via e-mail op hun werk aan te spreken. Arnon Grunberg onderhoudt zo een levendig contact met zijn lezers. Het is daarnaast mogelijk om je te abonneren op informatiebulletins die dan automatisch naar een e-mailadres gezonden worden. Via de genoemde Laurens Jansz. Costerpagina is het zelfs mogelijk om in te tekenen voor een dagelijks gratis klassiek gedicht. De dag begint bij het openen van de mailbox met een gedicht.

Internet is niet alleen maar rozengeur. De mogelijkheden zijn zo immens dat het lastig is om door de bomen het bos te zien. Hoe moet je nu beginnen op die digitale snelweg? Grofweg zijn er twee mogelijkheden. Iemand die zich wil oriënteren, zal op zoek zijn naar een overzichtelijke startpagina voor literatuur. Wie op zoek is naar gerichte informatie, kan ook gebruik maken van een zoekmachine.

Om bij een beginpagina te komen, ligt het voor de hand te zoeken op het woord ‘literatuur’ bij bekende zoekmachines als Google, Altavista, Ilse, Lycos en Yahoo. Dit levert een vrij onoverzichtelijke lijst op. Lycos en Yahoo komen er niet uit. Yahoo geeft slechts een item aan: theater Kikker, programmering theater, muziek en literatuur. Lycos houdt het beperkt tot een tijdschrift op het gebied van

+ Ries Agterberg is hoofdredacteur van Univers, de universiteitskrant van de Katholieke Universiteit Brabant.

[p. 20]

Gezondheidszorg, Samenleving en Financiën. Ilse komt met een bescheiden lijst die vooral gericht is op de verkoop van boeken. Altavista en Google hebben een behoorlijke lijst met ‘literatuurpagina's’ gevonden. Deze zijn echter nauwelijks geordend. Zo staat op de eerste plaats van de Google-lijst een literatuuroverzicht van Nederlandse gemeentewapens, terwijl Altavista een ECN-lijst, een literatuurlijst op het terrein van de Nederlandse energievoorziening, hoog laat scoren.

Zowel Google als Altavista verwijzen naar een startpagina die de naam <literatuur.pagina.nl> draagt. Dit is een vrij uitgebreide beginpagina voor literatuurliefhebbers. De site kent een onderverdeling in twintig rubrieken, waaronder sites van schrijvers en over schrijvers, boekhandels, Nederlandse en buitenlandse literatuur, recensies en uittreksels, het zelf schrijven en pagina's waar romans in wording te vinden zijn. Het accent ligt op de Nederlandse literatuur. Onbekende en bekende schrijvers zijn er op te sporen en bij een nieuwe site staat er (nieuw) en bij een aanrader staat (tip) achter de naam, zoals bij Laurens Jansz. Coster of de site Book Lovers met daarop een uitgebreid overzicht van antiquariaten van over de hele wereld. Het lijkt veel, maar het overzicht dat hier geboden wordt is zeker niet uitputtend.

Een ander begin is de pagina van de Nederlandse letteren <www.letteren.nl>. Op deze pagina komen naast de typisch literaire verwijzingen ook rubrieken voor als taal, school, wetenschap en instanties. Niet alle rubrieken zijn goed gevuld. De pagina nieuws is wat magertjes. Daarentegen is het overzicht van meer dan 500 auteurs zonder meer indrukwekkend.

Een goede tip als literaire beginpagina is de ‘Meander linkspagina’ <http://meander.italics.net/links/>. Meander is een digitaal tijdschrift met veel verhalen, gedichten, recensies en discussies (reageer op de stelling: het verplicht lezen van boeken doodt de interesse in de literatuur). Een onderdeel is ook een pagina met links, verwijzingen naar andere literaire sites. Deze pagina ziet er wat saai uit met zijn nuchtere opsomming van vijfentwintig categorieën. Toch biedt het veel wegwijzers. Naast de overal voorkomende rubrieken als schrijvers en tijdschriften, staan er ook overzichten van sites met citaten en aforismen, dialecten, nieuwsgroepen en Friese en Afrikaanse literatuur. De lijst met verwijzingen naar schrijvers is met zijn 24 pagina's behoorlijk lang. De kwaliteit is echter wisselend. Het gaat lang niet altijd om sites, maar ook om artikelen die over een bepaalde schrijver gepubliceerd zijn.

Er zijn nog een paar mogelijke startplaatsen. Ze zijn in de regel minder uitputtend dan Meander of de literatuurpagina, maar het aardige is dat er soms heel andere, onverwachte sites te vinden zijn. Het NL-Menu heeft bijvoorbeeld een wetenschappelijk karakter. Er zijn veel verwijzingen naar literatuurwetenschap, faculteit letteren en lexicografie. Maar ook wat aparte namen zijn te vinden onder de rubriek literaire genootschappen en taal en letterkundige organisaties. De mooiste naam is die van de ‘stichting tegen saaie Nederlandse literatuur op internet’.

Een andere methode om meer gericht informatie van het net te plukken, is de zoekmachine. Hoewel alle zoekmachines hun best doen ‘zoveel mogelijk items’ van een thema bij elkaar te brengen, is er een groot verschil in kwaliteit. De zoekmachines bereiken slechts een beperkt percentage van alle beschikbare informatie en daarvoor hanteren ze duidelijk niet dezelfde criteria. Het is moeilijk aan te geven welke zoekmachine nu voor Nederlandse literatuur het beste resultaat geeft. Een proef op de som met de populaire auteur J.J. Voskuil wijst uit dat Meander, toch de beste literatuurstartpagina, als zoekmachine weinig oplevert. Slechts zes artikelen heeft de zoekmachine gevonden, waaronder een stukje uit Utrechtse universiteitsblad dat niet meer is dan een kort interview met J. van Marle, de scheidende directeur van het Meertens Instituut.

Google heeft een goede naam als het gaat om kunst- of filosofie-zoekopdrachten. In dit geval valt het resultaat tegen. Weliswaar een flink aantal pagina's, maar veel slaan op geheel andere mensen met de naam Voskuil. Hoog scoort een achterhaald artikel uit het bibliotheekblad van 1998 waarin de auteur Rob Coers, geïnteresseerd geraakt door de cyclus, op het internet zoekt naar verwijzingen naar

[p. 21]

Voskuil. De Nederlandse Letteren raadt hij aan en het Boeknet waar lezers hun mening geven over deel 2. Google geeft nog andere sites aan waarin veel informatie te vinden is over het boek Bij Nader inzien: recensies en beschrijvingen <home.hccnet.nl/j.kole/> en waarin ook interviews en recensies van andere boeken aan de orde komen <http://members.tripod.lycos.nl/jjvoskuil/>.

Een opvallend resultaat levert ook Ilse op, dat bovenaan de lijst van honderd gevonden items een site plaatst van de stichting Varkens in Nood, naar aanleiding van Voskuils betrokkenheid met de acties tegen de varkens. Bovenaan staat ook het Bureau Julia Voskuil, een tekstbureau onder het motto: ‘Schrijven is ook vak’. Alta Vista, in de testen de zoekmachine met het grootste bereik, plaatst de schrijver J.J. Voskuil pas op de tiende plaats. Dit is een verwijzing naar de pagina van het schrijversnet, een pagina waarin van Nederlandse schrijvers een kort overzicht staat van hun leven en hun werk.

<vinden.nl> lijkt evenmin de beste zoekmachine. Weinig resultaten, maar wel een paar opvallende vondsten die elders niet zijn terug te vinden. Op de eerste plaats komt <vinden.nl> met een uitgebreid artikel in het Engels waarin voor de buitenlanders het belang van de schrijver Voskuil en zijn monumentale reeks over het Bureau uit de doeken wordt gedaan. Ook hoog staat een artikel uit De Groene Amsterdammer over de relatie tussen vader Klaas Voskuil, de oude hoofdredacteur van Het Vrije Volk en zoon Han.

Met afstand de beste zoekmachine op het item Voskuil is Lycos. De eerste twintig items zijn allemaal relevant. Bovendien plaatst Lycos op de eerste plaats een verwijzing met de noemer ‘aanrader’. En daarmee is niets te weinig gezegd. De pagina <huizen.dds.nl/~jdfvh/voskuil.htlm> van samensteller Erik van Halsema is de meest uitputtende en beste site die een Bureau-adept zich wensen kan. De pagina is verdeeld in vier duidelijk aangegeven delen. Het eerste deel gaat over de romancyclus. Van alle zeven delen zijn er recensies te vinden. Niet alleen in het Nederlands, ook in het Duits. Men kan doorklikken naar portretten van de hoofdpersonen en er is een ‘wie is’. Behalve fragmenten uit verschillende boeken, is er op deze pagina een pastiche van een Utrechtse groep gepubliceerd.

Het tweede deel betreft het Meertens Instituut. Mooie foto's van de gebouwen waar het instituut gedurende de cyclus gehuisvest was. Maar ook de ontwikkeling staat er beschreven tot aan de dag van vandaag, inclusief achtergrondinformatie over de grondlegger, de fameuze taalwetenschapper en literatuurhistoricus P.J. Meertens.

In het derde deel over de schrijver Voskuil zijn veel interviews te vinden, waaronder een radiofragment. Daarbij gaat het overigens niet alleen over zijn schrijverschap, ook zijn wetenschappelijke werk komt uitgebreid aan bod. Veel van zijn wetenschappelijke artikelen zijn zelfs opvraagbaar. En daar de Voskuil-cyclus in het verleden veel discussiestof heeft doen opwaaien, kan in het laatste luik het interactieve deel niet ontbreken: discussiegroepen via Altavista en Usenet, die echter in het gebruik nogal tegenvallen.

De uitkomsten van het zoeken op internet zijn tijdgebonden. Bijna wekelijks kan het resultaat bij een zoekopdracht veranderen. Zo blijkt dat zoeken op het internet vaak het beste succes heeft met ‘trial and error’. De ene zoekmachine komt met beduidend betere informatie dan de andere en toch kan ook bij die minder goede zoekmachine een opvallende treffer te vinden zijn die je als lezer niet graag had gemist.