Literatuur. Jaargang 15

[p. 222]

De recensent, ook der recensenten
Ton Anbeek⁺
R.I.P.

Nooit eerder heeft een Nederlandse literaire roman binnen één week de honderdduizend grens bereikt. I.M. heeft alle records gebroken. Toch bestaat de indruk dat dit zo succesrijke boek in de pers nogal zuinig is ontvangen. Het is een indruk, want bij het doorbladeren van de kritieken lijkt dat nogal mee te vallen.

Het viel te verwachten dat Limburg zijn beroemdste dochter met lof zou overladen en dat is dus ook zo. In De Limburger staat het kort en bondig: ‘Wie I.M. onberoerd kan lezen, heeft een hart van steen.’ Ook het Limburgs Dagblad heeft het in de eerste alinea al over ‘een vaak adembenemend en hartverscheurend mooi boek’. Wel zijn er wat kleine reserves. Zo valt het woord ‘voyeurisme’ en ook de volgende zin bevat nog een lichte bedenking, al eindigt hij jubelend: ‘Slechts zelden balanceert ze op het randje en wordt het wat klef. Ik heb de regels uit dit boek opgeslurpt met een gulzigheid die ik niet van mezelf ken. Maar Palmen is soms ook ontroerend eerlijk.’ Het laatste ‘maar’ is taalkundig wat problematisch - we moeten het kennelijk lezen als: ik kan er ook niets aan doen.

Laaiend enthousiast is ook Ingrid Hoogervorst in De Telegraaf, een van de eersten die het boek recenseert: ‘“I.M.” is een prachtig eerbetoon aan een overleden wederhelft, een aubade aan liefde en een treurdicht over de onontkoombaarheid van de dood.’

Ze was er vroeg bij, deze recensente, en dat zelfde geldt voor Robert Anker die het boek voor Het Parool besprak. Dat laatste is verwonderlijk, omdat Anker altijd een grote afkeer zegt te hebben van alles wat naar een publiekssucces ruikt. Zo besprak hij Palmens debuut De wetten pas toen het niet voor de ako-prijs werd genomineerd. Op dat moment dacht hij namelijk: ‘Hé, misschien is het wel gewoon een goed boek.’

Hij kwam dan vervolgens tot de verraste conclusie dat de roman ‘absoluut niet slecht’ was. Het komt dan wel heel merkwaardig over dat ook deze conjunctuurongevoelige op stel en sprong I.M. bespreekt. Een eigenaardig stuk overigens, waarin hij naar aanleiding van het gigantische verkoopsucces van I.M. zegt: ‘Dat betekent allemaal ook dat het nauwelijks nog mogelijk is de intrinsieke kwaliteit van het boek vast te stellen, laat staan dat die er nog maar iets toe doet. I.M. (...) IS er gewoon en zal door ons verslonden worden. Toch valt er natuurlijk wel iets over te zeggen. Zoals we in staat zijn vast te stellen dat Henk van der Meyden een gruwelijke stijl heeft, zo kunnen we vaststellen dat Connie Palmen over het tegendeel daarvan beschikt: helder, trefzeker, bij vlagen beeldend.’

Onder de positieve geluiden valt verder de lofzang van Goedegebuure in HP / De Tijd op. Over de laatste dertig bladzijden, door meer besprekers geprezen, zegt hij: ‘Ik kan me niet herinneren dat ik ooit zulk hartverscheurend proza heb gelezen.’ En dit laatste deel is ‘door Connie Palmen van de bodem van haat ziel geschraapt’. Ach, we wisten het, sinds De wetten is Goedegebuure tot over zijn oren hopeloos verliefd op de schrijfster.

Dan de andere kant, de critici die I.M. met droge ogen lazen, de mannen met ‘een hart van steen’, om met De Limburger te spreken. Carel Peeters bijvoorbeeld, die in Vrij Nederland stelt dat I.M. te weinig een roman geworden is, misschien omdat de dood van Meijer nog maar zo kort geleden is. Hij karakteriseert het boek als een ‘hybride van roman en reality-proza’. Hij voelt zich te veel door Palmen op zijn lip gezeten (een indruk die Goedegebuure intens gelukkig zou maken).

Hetzelfde bezwaar komt terug bij Willem Kuipers in de Volkskrant: ‘Als haar boek een “roman” is, dan is het een naïeve roman, een die niet evoceert, maar beschrijft, en die daarmee afhankelijk is van zijn (van te

+ ton anbeekis hoogleraar moderne Nederlandse letterkunde aan de Rijksuniversiteit Leiden.

[p. 223]

voren vaststaande) onderwerp.’ Toch eindigt deze lange bespreking merkwaardig dubbelzinnig. De laatste alinea luidt: ‘In dit autobiografische boek is, ondanks de kwaliteiten die het heeft, de verbeelding aan banden gelegd, ten koste van een dieper inzicht in de fenomenen waarover



Palmen schrijft. Zij blijft letterlijk aan de persoon van Ischa Meijer gebonden. Een uitgever, Palmens Amerikaanse uitgever George Braziller bijvoorbeeld, zal als hij I.M. in handen krijgt, zichzelf als eerste vraag stellen: Zou iemand in Amerika in Ischa Meijer geïntereseerd zijn? Het antwoord laat zich raden. Maar gelukkig hoeven wij ons daarvan niets aan te trekken’.

Een raadselachtige alinea. Wat moeten we hieruit concluderen? Dat je I.M. alleen kan waarderen als je Ischa Meijer hebt zien optreden? Dat is dan toch een nogal vernietigend oordeel over de werkelijke waarde van het boek! De laatste zin klinkt vervolgens weer vergoelijkend.

Alles wat Kuipers nog met armslag bracht, wordt door Van Deel in Trouw breed uitgemeten. Ook hij vraagt zich af wat buitenlanders van het boek zouden vinden. Zijn slotalinea liegt er niet om: ‘Wat zou er van een boek als dit in vertaling overblijven, en wat zouden lezers er van vinden die niet belemmerd worden door enigerlei kennis omtrent de hoofdpersonen, die in het boek natuurlijk steevast “Connie” en “Ischa” heten.

Kan de tekst het zonder deze context stellen? Waar zijn de honderdduizend mensen op uit die de komende dagen, misschien weken een exemplaar van de eerste druk gaan bemachtigen, gehoorzamend aan de hype die het boek al op voorhand is? Ze willen, vrees ik, weten hoe het nou tussen die twee types toeging, ze verlangen geen literatuur, maar werkelijkheid. Ze worden helaas op hun wenken bediend.’

Even afwijzend is het paginagrote stuk van Hans Goedkoop, waarmee het Cultureel Supplement van nrc/Algemeen Handelsblad opent: ‘Wat veelberekenend had moeten zijn blijft tweedehands en rommelig, een echte samenhang komt niet tot stand, en het gevolg is dat het hele boek ten slotte weer in al die honderden fragmenten uiteenvalt.’ Het is een recensie als deze en die van Van Deel (met wiens oordeel ik het voor de verandering een keer helemaal eens ben) die de indruk van een slechte ontvangst hebben gevestigd.

En hoe zit het nu met die imaginaire buitenlanders die niets in I.M. zouden kunnen zien? Wel, zo denkbeeldig zijn die niet. Bert Vervaeck schrijft in de Vlaamse krant De Morgen: ‘De stijl is die van de Boeketreeks’ en: ‘Als filosofie het debiteren van banaliteiten is en schrijven het optekenen van banaliteiten in een taal van kale neten dan, is dit boek een filosofisch-letter-kundig werk van Connie Palmen’ enz.

Het is een verontrustend teken dat critici die Ischa Meijer niet als televisiepersoonlijkheid gekend hebben of die dat niet willen laten meespelen, tot hetzelfde vernietigende oordeel komen. Maar nog veel verontrustender is dat ook de afkeurende recensenten allemaal in hetzelfde weekend hun kritiek lieten verschijnen - en daarmee ongewild een bijdrage leverden tot de indruk dat het om een Grote Literaire Gebeurtenis ging.