Literatuur. Jaargang 15

[p. 154]

De recensent, ook der recensenten
Ton Anbeek⁺
Spannend en tóch goed

Een van de wonderlijkste ontwikkelingen in de geschiedenis van de roman is de verdwijning van de plot. Dat begrip is niet zo makkelijk te definiëren, maar het heeft in ieder geval te maken met raadsels die de lezers door het boek heen trekken. De spanning kan zowel betrekking hebben op het verleden (wie zijn de ouders van de vondeling?) als op de toekomst (‘Ze had geen enkele reden om te vermoeden dat haar leven binnen luttele seconden volledig zou veranderen’).

Dat laatste klinkt wat ouderwets en niet toevallig, want het is zeker een eeuw geleden dat romanschrijvers ervan uitgingen dat ze het publiek op deze manier konden manipuleren. Dickens en Dostojevski schuwden zulke kunstgrepen niet. Een flink deel in de charme van oudere literatuur berust op bange vragen naar de afloop. Zo zet George Eliot in haar meesterwerk Middlemarch een hele reeks intriges op. Ook het duistere verleden ontbreekt in dat boek niet, zodat de lezers constant in onzekerheid worden gehouden.

De realisten en naturalisten hebben aan dat soort rooie-oren-suspense rigoureus een eind gemaakt. Het ‘leven zelf’, dat zij wilden weergeven, kent immers zelden een pasklaar plot plus ontknoping. De vondeling vindt zijn ouders nimmer, of als dat bij toeval lukt gaat het niet om een adellijk echtpaar, maar een wasvrouw. De spanning ‘krijgen ze elkaar/krijgen ze elkaar niet’ - ook in Middlemarch volop aanwezig, en altijd de motor van een Jane Austen-tekst - wordt vervangen door: ze krijgen elkaar... en dan begint de ellende pas. Kortom, de auteur die listig de lezers in allerlei verhaaldraden spint, verdwijnt achter plaatjes van een alledaagse, dus niet bijster spannende realiteit.

Natuurlijk bleven er schrijvers die hun lezers, zij het dan met wat modernere middelen, onder stroom wilden zetten. Maar ze verwijderden zich daarmee ver, althans in Nederland, van het gezelschap dat een ligplaats in het Letterkundig Museum claimt. Ook in de boekhandel heerst de apartheid, want ze staan apart in de kast ‘ontspanningslectuur’. In de krant worden ze zelden besproken, wat niet wegneemt dat ze veel gelezen worden. Ondanks dit publieke succes (of juist dankzij die grote belangstelling, zullen de Bourdieu-aanhangers beweren) gaat het om boeken waarop wordt neergekeken. Geen politicus of intellectueel zal openlijk toegeven dat hij het liefst Ludlum of Grisham leest.

Groot is dus de dapperheid van de Nederlandse auteur die tot de literatuur wil behoren en het niettemin waagt spannende boeken te schrijven. Tot deze groep behoort Renate Dorrestein, die keer op keer met het achterhouden van informatie experimenteert. Mogelijk heeft zij een vast publiek dat haar romans (al of niet ten onrechte) als feministisch ziet. Eenzamer staat Tim Krabbé, die in interviews altijd fulmineert tegen de apartheidspolitiek waarbij ‘thrillers’ van èchte, serieuze literatuur onderscheiden worden.

Krabbés laatste roman De grot riep weer merkwaardig gemêleerde reacties op. Onverdeeld positief was Alle Lansu in Het Parool, die concludeerde dat Krabbé met dit boek zichzelf overtroffen had door een ‘veel rijker, meerdimensionaler universum’ te creëren. ‘Meerdimensionaal’ - men zou bijna zeggen: gelaagd. Het is duidelijk dat Lansu De grot als literaire tekst volkomen serieus neemt.

Veel dubbelzinniger is de niet ongunstige reactie van Hans Warren. Krabbé heeft geen aanbeveling of uitleg nodig, beweert Warren: ‘Hij gebruikt zijn proza immers slechts om verhalen te vertellen en niet om ideeën te verbreiden.’ In een volgende alinea maakt hij een vergelijking met Leon de Winter, omdat die ook niet meer wil dan de lezers aangenaam vermaak bieden. Wel vindt hij Krabbé meer overwogen en minder uit-

+ ton anbeekis hoogleraar moderne Nederlandse letterkunde aan de Rijksuniversiteit Leiden.

[p. 155]

bundig’. En dan het hangijzer: ‘Toch vragen ook in zijn geval sommigen zich af: moet literatuur niet meer bieden dan een goed verhaal?’ Warren lijkt zich bij die ‘sommigen’ aan te sluiten, want daarna volgt kritiek: ‘Ook De grot is een boek van gebeurtenissen en niet van gedachten.’ De recensie eindigt



met de zin: ‘Tim Krabbé schreef een goed geregisseerd drama over liefde die nooit overgaat. Uitleg overbodig’ (Provinciale Zeeuwse Courant en talloze streekbladen).

Dat ‘uitleg overbodig’ staat al in de kop van deze bespreking: ‘Krabbé heeft geen uitleg nodig.’ Het klinkt niet helemaal positief, want daarna leest men dat er voor Warren dingen ontbreken: diepe gedachten bijvoorbeeld.

Ook Annemiek Neefjes heeft in Vrij Nederland haar reserves. Zij herkent wel een ‘diepere laag’ in De grot, maar: ‘Voor die W.F. Hermans-kant van zijn verhaal heeft Krabbé te veel haast: alle aandacht is voor de spanning.’ Niettemin somt zij een aantal thema's op die er niet om liegen: toeval, de gevaarlijke fascinatie van het kwaad, de duisternis (onkenbaarheid) van de werkelijkheid. Je zou zo zeggen: aan de ideeën die Warren miste, ontbreekt het niet. En toch is het in haar ogen niet genoeg. Een auteur die spanning nastreeft levert in haar ogen kennelijk toch te veel in.

Andere recensenten lijken het zogenaamde gebrek aan diepgang om te buigen in een kwaliteit. Zo schrijft Arjan Peters (ja, die met de dubbele tong): ‘De grot is, zoveel mag duidelijk zijn aangenaam ondiep.’ Tot zijn eigen verwondering moet hij zich gewonnen geven aan de roman. Verwondering, want het boek bevat niet de intertekstuele verwijzingen waar deze recensent kennelijk verzot op is. Hij zegt het al in de eerste alinea:

‘Tim Krabbé is de enige schrijver in Nederland die een boek kan publiceren dat De grot heet, zonder daarin met Plato te komen aanzetten.’ (Is dat nu wel zo?

Eigenaardig dat de voornaamste liefdesverhouding platonisch blijft. En voor wie graag intertekstuele spijkers zoekt: nog eigenaardiger dat de hoofdpersoon, op wie een jeugdliefde zoveel indruk maakte, Egon Wagter heet...).

Peters' bespreking eindigt zo: ‘Er zit niks méér achter De grot dan er staat, begrijpen wij en voelen ons met onze tics enigszins in ons hemd staan. Want er zit genoeg in.’ Het blijft iets denigrerends houden, die nadruk op ‘genoeg’ ondanks de spanning. Het doet wat al teveel denken aan ‘een mooi meisje en nog intelligent ook!’ Zo ergens dan leeft het calvinistische erfgoed door in de literaire kritiek. Op leesgenot puur staat straf. Het mag alleen wanneer er genoeg ‘boodschap’ wordt meegegeven.

Vanuit een literatuurwetenschappelijk standpunt gezien is die argwaan tegen het gebruik van spanningverwekkende kuntsgrepen eigenaardig. Want niemand gelooft meer, zoals de laat-negentiende-eeuwse realisten, aan de mogelijkheid de realiteit exact in taal weer te geven. Eerder zien moderne literatuurtheoretici elke tekst als een verzameling kunstgrepen. Krabbé wordt dan iemand die alleen uitbundiger gebruik maakt van de middelen die alle schrijvers in meer of mindere mate hanteren om hun boeken leesbaar te houden. En wat mij betreft zouden de Nederlandse kunstprozaschrijvers wel eens beter naar zijn vakwerk mogen kijken.