Literatuur. Jaargang 15

[p. 24]

Berichten uit Jakarta
Jacqueline Bel⁺
Expats in Batavia

De Nederlandse expat-gemeente in Jakarta kon zich afgelopen zomer verheugen in een kleine publiciteitsgolf. In Vrij Nederland viel te lezen hoe de Hollanders gedijen in tropische sferen. Het is er een dolle boel. Alle dagen feest. De kostwinner glijdt met ‘koninklijk air’ in een onderkoelde automobiel-met-chauffeur door het drukke verkeer naar zijn riante villa met zwembad. Daar wacht zijn verveelde vrouw hem op, omringd door een ruime schare bedienden. Ondanks alle luxe klagen de expats heel wat af. Ze leven een geïsoleerd bestaan, ver weg van de ‘echte’ samenleving. De mannen zakken na een zware werkweek collectief door in de bar onder het Mandarin hotel om vele uren later, een paar meter bier verder, in een bordeel te eindigen in de armen van een Indonesische schone. Wat dat voor gevolgen heeft was weer te lezen in hp/De Tijd onder de titel ‘Jaloezie en afgunst in Jakarta’. Het Financieele Dagblad ten slotte beschreef hoe de echtgenotes, de ‘koninginnen van Jakarta’, hun frustraties botvieren binnen de merkwaardige sub-subcultuur rond de Nederlandse school in Zuid-Jakarta. Al deze aandacht leidde tot gemor onder de expats: ‘Zo zijn wij toch helemaal niet!’ Of: ‘Die carnavalsfoto had toch net zo goed in Limburg gemaakt kunnen zijn!’ Hoewel de verschillende artikelen ongetwijfeld een aantal juiste observaties bevatten, gaat het duidelijk om karikaturen. Wat op het netvlies blijft hangen, is het neokoloniaal gedrag van omhoog gevallen Nederlanders in een exotische omgeving. En wie enigszins thuis is in de Indisch-Nederlandse letterkunde zal dit beeld niet onbekend voorkomen.

Honderd jaar geleden schreef Lodewijk van Deyssel bijvoorbeeld in De nieuwe Gids van 1888: ‘De Hollanders zitten zich in hun land te versuffen van fatsoenlijkheid en zedelijkheid, maar dan gaan er naar Indie, en al blijven ze daar levenslang, voelen zich daar altijd toch min of meer net of ze op reis waren en ze hebben 't er zoo prettig vrij en zoo lekker warm, dat ze gaan luieren als pachas en fuiven als dollemannen.’ Ook in Bas Veths geruchtmakende scheldboek Het leven in Nederlands Indie uit 1900 klinken dezelfde geluiden. Veth portretteert in dat boek de Hollander in de kolonie - hij spreekt van de Indisch-man - als een vette parvenue-achtige bourgeois die zich gedraagt als een beest met slechts een streven: zo snel mogelijk rijk worden op wat voor manier dan ook. ‘Telkens treft het me [...] dat de grondtype van een Indisch-man merkwaardige overeenkomsten vertoont met een kruidenier of slager in Holland die in beter doen is gekomen.

Dezelfde bourgeois-arrogantie, dezelfde principes (hm) dezelfde expansie, lichamelijk en maatschappelijk [...]. Hetzelfde geschetter, dezelfde toer om een gentleman te schijnen en het toch niet te zijn.’

Op Veths boek werd destijds woedend gereageerd door de toenmalige critici. Toch stonden Van Deyssel en Veth niet alleen met hun observaties. Uit de hausse aan Indische romans rond 1900 rijst eenzelfde type Hollander op. De koloniaal in de literatuur is een lichtzinnige materialist. Hij interesseert zich niet voor de lokale bevolking, behalve misschien voor zijn huishoudster of njai met wie hij in zonde samenleeft. En bij de lezers in het moederland waren Indische romans rond de eeuwwisseling bijzonder populair. Vooral P.A. Daum viel in de smaak - hij schreef in de laatste vijftien jaar van de vorige eeuw tien Indische romans - en natuurlijk ook Couperus' Stille kracht uit 1900.

De destijds niet geringe belangstelling voor de Indische letteren werd wellicht gevoed door een algemene zucht bij het thuisfront naar (smakelijke) informatie over het leven van verwanten in de kolonie, zoals toenmalige recensenten regelmatig meldden. In een

+ jacqueline bel promoveerde op een onderzoek naar de receptie van het proza aan het einde van de 19e eeuw Nederlandse literatuur in het fin de siècle. Momenteel verblijft ze in Indonesie, van waaruit ze ieder nummer van jaargang 15 een bijdrage zal leveren aan Literatuur.

[p. 25]

tijdperk zonder radio, televisie of Internet zullen deze romans wellicht hetzelfde effect gehad hebben als een combinatie van Met het Oog op Morgen, Goede Tijden, Slechte Tijden en het zoekprogramma Yahoo! in Cyberspace. De romans tonen het overdag zwoegende manvolk, en hun onderwijl luierende en roddelende eega's. Maar ook het vertier in de namiddag en nacht. De heren emigreren dan naar de sociëteit, naar ‘de eeuwige brandy soda’. Maar ook zonder sociëteit, op de plantages, worden hoge alcoholpromillages genoteerd, als we Daum in Uit de suiker in de tabak (1885) mogen geloven: ‘Zo ging het de ene dag voor en de andere dag na; bijna elke avond de oude drinkgelagen, ja soms begon het reeds des morgens vroeg; het erf lag bezaaid met lege champagneflessen en ontelbaar waren de pateblikjes die men overal vond waar de slordige bedienden ze neersmeten.’

De romans schotelen het publiek in het verre Nederland verder het specifiek Indische sociale patroon voor. Met de kleine Nederlandse gemeenschap waarin iedereen elkaar goed in de gaten houdt en standsverschillen pijnlijk nauwkeurig in acht worden genomen. Hoewel ingenieur Van Brakel (uit Daums gelijknamige roman) zware speelschulden heeft, spoort hij zijn vrouw toch aan een kostbare jurk te laten maken voor het calicot(katoen-)bal: ‘Haast iedereen komt op zo'n bal in een prachtig toilet, en als er dan naieve lui zijn die wezenlijk in een katoentje komen, dan amuseren anderen zich daar kostelijk mee. Dat zijn de arme drommels, die, gelukkig dat ze eens naar een bal kunnen gaan zonder dat het wat kost, de gelegenheid met beide handen hebben aangegrepen [...] en ik zou niet willen hebben dat die dames van de handel, die toch al zo'n bluf slaan in groot toilet, jou achter haar waaiers zaten uit te lachen omdat je er waart in een katoenen jurkje.’

De populariteit van de Indische romans valt echter niet alleen toe te schrijven aan hun verstrooiend/informatieve karakter. In deze boeken gebeurde van alles wat in het nog preutse Nederland taboe was. Echtscheiding, buitenechtelijke relaties en prikkelende beschrijvingen van de erotische gevoelens van romanpersonages zijn eerder regel dan uitzondering. Om nog een voorbeeld te geven uit Daums oeuvre: in Uit de suiker in de tabak zegt hoofdpersoon James van Tuyll: ‘Hoe plechtig ik mij ook had voorgenomen als gehuwd man tevens een bijzonder ernstig man te zijn, - de werking der omgeving werd mij te machtig. De nette, fantastisch verlichte pendopo (overdekking), de agiterende muziek van de gamelan, de fraaie vormen der danseressen, het vrolijk gesprek en de verhittende wijn, dat alles deed in de frisse bergstreek en bij het schone, door het helderste maanlicht overgoten nacht, zijn werking.’

Maar ook vrouwelijke hoofdpersonen blijken over een on-negentiende-eeuws libido te beschikken. Majoor M.T.H. tekent in Baboe Dalima (1885) bijvoorbeeld een Hollandse nymfomane die haar man ‘stimulerende’ kruiden toedient. Wanneer zij de indruk heeft dat haar Chinese baboe is verkracht, wil ze absoluut alle details weten. ‘Die wild glinsterende ogen, die vooruitdringende licht trillende onderkaak, die half geopende lippen, welke de hijgende ademhaling sissend doorgang verleende, daarbij die zwoegende boezem onder de dunne en halfnatte kabaja, dat alles getuigde van hartstochten, die ongetemd loeiden.’

Tegenwoordige lezers zullen misschien forsere prikkels nodig hebben om opgewonden te raken, maar afgezien daarvan blijft het opmerkelijk dat recente publicaties replica's produceren van een honderd jaar oud clichébeeld van de Hollander in de Oost: over het paard getild, te welvarend, geïsoleerd levend van de lokale bevolking, met een stevige preoccupatie met seks en drank. Is er dan niets veranderd? Ironisch genoeg schenken de genoemde eigentijdse tijdschrift- en krantenartikelen, net als de oude Indische romans,

[p. 26]

weinig aandacht aan de Indonesische context.

Inmiddels is in Indonesië, en met name in Jakarta, een elite ontstaan, die ook een ‘air-conditioned lifestyle’ leidt. Dat rare groepje Nederlanders of expats valt nauwelijks meer op in een stad waar ruim tien miljoen Indonesiërs wonen. En of het beeld klopt van de hossende oppervlakkige nieuwe rijken? Wie maalt er om? Honderd jaar geleden leverde de kolonie aardige literatuur op waarin een vals kijkje werd gegeven op de toenmalige elite van Batavia. Het wachten is nu op een Jakartaanse neokoloniale roman anno 2000. Maar misschien is dat niet politiek-correct.