Literatuur. Jaargang 15

[p. 15]

De recensent, ook der recensenten
Ton Anbeek⁺
Het geheim van een succes

Als we de statistici kunnen geloven wordt het woord ‘vrouwenliteratuur’ hoe langer hoe meer een pleonasme. In het uitgebreide rapport Leesgewoonten; een halve eeuw onderzoek naar het lezen en zijn belagers (1966) wordt aangetoond hoe er steeds minder wordt gelezen. Boosdoener is de televisie, maar dat wisten we natuurlijk allemaal al. Curieus genoeg blijkt één groep het boek trouw te blijven: vrouwen voor 1950 geboren die middelbaar onderwijs hebben gevolgd. Op dit moment besteden zij 74% meer tijd aan lezen dan mannen met dezelfde achtergrond. Wie wel eens een lezing van Hella Haasse. Margriet de Moor of Adriaan van Dis heeft meegemaakt, zal niet verbaasd zijn. Want bij zulke gelegenheden is in levende lijve de zwijgende meerderheid te zien die de Nederlandse uitgeverijen in bedrijf houdt.

Hetzelfde rapport probeert ook een verklaring te geven voor deze opvallende eenzijdigheid. Enerzijds wordt er gesproken over een zeker conservatisme bij deze vrouwelijke lezers (mannen zouden sneller naar nieuwe media grijpen), aan de andere kant lijken vrouwen gevoeliger voor cultuur in het algemeen. Want ook bij theater, concerten en tentoonstellingen staan de vijftigjarige vrouwen vooraan. De samenstellers van het rapport vragen zich zelfs af of het hier niet om een verschil in aanleg gaat. Dat laatste lijkt overigens ontkend te worden door het gegeven dat vrouwen die een stuk jonger zijn dan vijftig, met dezelfde opleiding, zich naadloos voegen in de neergaande lijn van minder lezen.

Valt er iets te zeggen over de literaire voorkeur van vrouwen rond de vijftig met een goede opleiding? Daarover kan men aardige dingen vinden in het oktobernummer van Opzij, het blad dat bij uitstek gelezen worden door Dolle Mina's op leeftijd. De coverstory van dat nummer is gewijd aan het thema ‘Hoe vrouwen het leed van zich afschrijven’. Er is een ware hausse van boeken waarin schrijfsters hun leed breed uitstallen. In het artikel wordt verondersteld dat vrouwen daar meer toe geneigd zijn dan mannen vanwege hun ‘vertrouwdheid met emoties’. Literatuurwetenschapper Hugo Verdaasdonk, opgeroepen als getuige-deskundige, onderstreept die visie: ‘Vrouwen lezen meer dan mannen, en vrouwen lezen over emoties liever boeken van andere vrouwen.’

Deze gegevens samen (meer vrouwelijke lezers; voorliefde voor leed) verklaart mijns inziens het opmerkelijke succes van sommige romans die door de kritiek negatief of gereserveerd ontvangen werden. Een schoolvoorbeeld is dan Het geheim van Anna Enquist, een boek dat onlangs de 100.000 exemplaren grens is gepasseerd zoals de uitgever juichend liet weten. Honderdduizend - dat is meer dan twee keer zoveel als er van elk van de delen van De tandeloze tijd werden verkocht. En natuurlijk kreeg deze roman de Publieksprijs. Toch is Het geheim door de critici allerminst jubelend ontvangen. Men was welwillender dan bij Het meesterstuk - ook al zo'n kassucces - maar de reactie valt over het geheel niet meer dan ‘zuinig’ te noemen.

Van de veertien recensies die ik las zijn er vijf uitgesproken negatief, vijf overwegend positief en de rest zozo. Deze indeling is tamelijk grof, omdat nogal wat besprekingen uitblinken in een zekere vaagheid in het eindoordeel. Zo moet men bij Goedegebuures recensie in hp/De Tijd wel concluderen dat hij positief oordeelt omdat hij een lang stuk schrijft zonder expliciet negatieve opmerkingen. Iets gematigder is Truijens in de Volkskrant, al komt ze tot een zin als: ‘Het afgewezen kind, de eenzame volwassen Wanda, de teleurgestelde Bouw, ze worden precies en overtuigend neergezet.’ Maar in deze bespreking staan ook nogal wat kritische

+ ton anbeek is hoogleraar Moderne Nederlandse letterkunde aan de Rijksuniversiteit Leiden

[p. 16]

opmerkingen. Bij Hans Goedkoop slaat de balans door naar de andere kant: ‘een weloverdacht verhaal, maar uiteindelijk volstrekt schematisch’ (nrc-Handelsblad). Hans Warren valt in dezelfde categorie: slotsom negatief. De enige van de bekendere critici die onverdeeld achter Het geheim gaat staan is Rob Schouten in Trouw. De titel van zijn stuk

De advertentie uit Opzij

geeft al aan wat deze muziekliefhebber in het boek geboeid heeft: ‘In “Het geheim” zit meer muziek dan menigeen zal horen.’ Bij anderen vindt men steeds weer relativerende opmerkingen over Enquists ‘balanceren op de grens van het sentimentele en pathetische’, zoals Diepstraten het in De Stem formuleert.

Het negatiefst zijn, behalve Carel Peeters, twee vrouwelijke recensenten. Het lijkt wel of zij zich extra geërgerd hebben aan wat traditioneel verbonden wordt met het woord ‘vrouwelijk’. Zo haalt Doeschka Meijsing uit: ‘Maar juist het “literatuur-achtige” maakt Het geheim tot een kwetsbare aflevering van het programma van Catharine Keyl: de stem van de auteur heeft net iets te veel ontroering, net iets te veel poëzie in zich om niet hevig te verlangen naar meer afstand, cynisme of wijsheid.’ Ook Xandra Schutte heeft in De Groene Amsterdammer er geen goed woord voor over: ‘Anna Enquist beschrijft de gevoelens van haar personages met te veel pathetiek.’ Haar bespreking draagt de misprijzende kop ‘Gevoelig’.

De ontvangst van Het geheim laat een scherpe splitsing tussen beroepslezers en leespubliek zien. Dat publiek heeft van Het geheim genoten, want voorzover deze lezeressen van leed houden (zie Opzij) worden ze door Enquist aan het smullen gezet: een kil huwelijk, een achterlijk broertje, een o zo eenzame vrouw en dan natuurlijk nog dat ‘geheim’ (daarvoor moest de roman natuurlijk ook voor de oorlog beginnen; het hinderlijke gevolg is dat over hele decennia van Wanda's leven niets wordt meegedeeld). De ‘lead’ van het Opzij-artikel begint zo: ‘Er verschijnen steeds meer boeken waarin vrouwen hun eigen verhaal vertellen. Meestal gaat het over leed: ziekte, een doodgeboren kind, een demente ouder.’ Enquist vertelt niet haar eigen leven - maar als het gaat om leed is zij ongetwijfeld hofleverancier. Het geheim was niet toevallig tot voor kort het boek dat lezeressen cadeau kregen wanneer ze zich op Opzij abonneerden.

De uitgevers hebben intussen doorgekregen door wie hun boterham wordt gesmeerd. Met het oktober-nummer van Opzij is namelijk nog iets eigenaardigs aan de hand. Het blad bevat een soort bijlage, ‘Het seizoen, Meulenhoff-bulletin over boeken en schrijvers’. Opvallend is dat er op de omslag van dit ‘bulletin’ alleen schrijfsters worden afgebeeld - de mannen van Meulenhoff mochten kennelijk voor deze gelegenheid niet het gezicht van de uitgeverij bepalen (hier haalt Verdaasdonk zijn gelijk). Nog interessanter: ook de boeken die worden voorgesteld (waarvan een enkele ook door een man geschreven is) worden stuk voor stuk naar de consumenten toegeschreven. Zo presenteert men de laatste roman van een intellectueel auteur als Monika van Paemel met de woorden: ‘een heftige roman over liefde en macht’. Kortom, 24 bladzijden lang wordt zo de najaarsaanbieding van Meulenhoff op de meest vrouwvriendelijke manier aangeprezen! Het geraffineerde van deze ‘bijlage’ is dat een wat minder oplettende lezer(es) niet meteen zal doorhebben dat het om een pagina's lange advertentie gaat. Een advertentie van een dergelijke kapitale omvang komt men in Nederland dan ook niet vaak tegen.

Ja, bij Meulenhoff weten ze waar ze die steunpilaren van het Nederlandse boekenbedrijf, goedopgeleide vrouwen rond de vijftig, kunnen vinden. Jammer alleen dat ze nog geen Enquist in hun fonds hebben.