Literatuur. Jaargang 14

[p. 258]

Frits van Oostrom
Ten Geleide

Literatuur en onderwijs hebben altijd iets met elkaar gehad. Zelfs toen eenmaal de opvatting verlaten was - niet eerder dan diep in de negentiende eeuw, overigens - dat literatuur zelf eigenlijk ook een vorm van onderwijs behelsde, bleef de school een doorgeefluik bij uitstek voor de letterkunde. Vanuit de achterliggende idee dat literatuur cultuurgoed van de hoogste orde was, werd les erin - niet zoveel anders dan in de natuur bij biologie - een hoeksteen van het talenonderwijs. Men achtte het gewenst, en eigenlijk vanzelfsprekend, dat jongeren verplicht in aanraking werden gebracht met schone letteren: ter vorming van hun smaak, en om ze voor nadien te wapenen met kennis van de letterkundige traditie van het avondland, die van het vaderland voorop. De wijze waarop, in het kader van die goedbedoelde dwang, de jeugd in Nederland en Vlaanderen heeft kennisgemaakt met Reynaert, Robbeknol, Eline Vere, Laarmans en Anton Wachter heeft lezers voor het leven voortgebracht - en ook wel eens om zeep geholpen.

Nog steeds stellen we prijs op de verbondenheid van literatuur en school. Zo ongeveer het enige positieve resultaat van alle deining, enkele jaren geleden, rondom de tot in titels voorgeschreven standaardlijst voor Nederlandse literatuur in het Voortgezet Onderwijs was dat het, opeens zoveel mensen veel bleek te kunnen schelen dat en hoe er op de school werk van dit onderwijs gemaakt wordt. Tenminste, afgemeten aan de heftige getuigenissen van ouders, opleiders en omstanders; want dat de leerlingen er evenzeer aan hechten, lijkt minder evident.

Een onderzoek vorig jaar wees uit dat leerlingen uit de hoogste klas van de basisschool gemiddeld nog maar vier minuten per dag lezen. Diezelfde leerling kijkt dagelijks zo'n anderhalf uur naar de televisie. In het voortgezet onderwijs is de animo voor de computer vele malen groter dan voor het lezen van een goed boek. Op zichzelf hoeft dit natuurlijk nog geen ramp te zijn. Door de technologische ontwikkelingen ligt het voor de hand dat jongeren hun beschikbare tijd anders indelen dan vroeger. Verkoopcijfers van boeken blijven groeien. Toch is er wel iets zorgelijks aan de hand, wanneer de druk van p.c. en televisie ertoe zou leiden dat de jongere op den duur het boek voor altijd naast zich neer zou leggen.

En of de docenten dit tij kunnen keren? Het is nog de vraag of daarvoor zelfs maar theoretisch ruimte blijft. Op dit moment is er een heuse revolutie aan het gisten. In de Tweede Fase ligt de nadruk op het zelfstandig leren werken. Voor literatuur betekent dat vooral het leren maken van leesverslagen en leren beoordelen van een literaire tekst. Voor zoiets als lessen literatuurgeschiedenis blijft naar verwachting weinig tijd over.

Voor het tijdschrift Literatuur was een en ander aanleiding voor een momentopname in historisch perspectief en voor een impressie over wat we in de toekomst van het literatuuronderwijs mogen verwachten. Dat doen we in een speciaal themanummer over literatuuronderwijs, dat mede tot stand is gekomen door het aantrekken van Ries Agterberg als gastredacteur. Aan zijn inzet is dit themanummer veel verplicht. Gerard de Vriend beschrijft de geschiedenis van het literatuuronderwijs en laat zien dat de invulling ervan altijd al een conflict opleverde tussen enerzijds de ambitie van de didactici en anderzijds de frustraties van de praktijk. Ries Agterberg constateert dat die kloof tussen de idealen en de praktijk nog altijd levensgroot aanwezig is. De voor- en nadelen van het zelfstandig leren lezen en het streven naar één vak literatuur komen in zijn analyse uitgebreid aan bod.

[p. 259]

De realisering van het literatuuronderwijs staat of valt met de komst van goede methoden. Bestaande methoden zijn niet meer te gebruiken en de uitgevers reageren vooralsnog behoedzaam. Ze willen in de nieuwe methoden zowel de traditionele als de revolutionaire docent van dienst zijn. In het artikel zet Agterberg de initiatieven voor nieuwe methoden op rijtje.

In een uitgebreid interview voelt Hubert Slings staatssecretaris Tineke Netelenbos aan de tand over het literatuuronderwijs in de Tweede Fase.

Netelenbos vindt dat leerlingen vooral weer plezier in het lezen moeten krijgen. Daarom wil ze een beperkte leeslijst die niet teveel mag eisen van de leerlingen buiten de door de wet vastgestelde studielasturen. Bovendien is ze een pleitbezorgster van het ene vak literatuur. Ze verwijt de docenten Nederlands dat ze op dit punt te weinig open staan voor nieuwe ontwikkelingen.

Literatuurgeschiedenis dreigt voor een belangrijk deel te verdwijnen en de vraag is hoeveel ruimte er overblijft voor de behandeling van historische teksten. Frits van Oostrom en Herman Pleij vinden dat jammer in een tijd dat aandacht voor de middeleeuwen onder het algemene publiek zo groot is. Ze bekijken hoe historische teksten op verantwoorde wijze een plaats in het onderwijs zou kunnen krijgen.

In dit themanummer is volop aandacht voor de praktijk. Zo ging Wardy Poelstra naar de Veluwe, op bezoek bij een school waar de jonge auteurs Jaap Scholten en Hafid Bouazza contact met hun potentiële lezers zochten. Verder zijn we getuige van drie heel verschillende vormen van literatuuronderwijs: Joop Dirksen laat zien hoe hij vanuit het perspectief van het evaringslezen het verhaal ‘Spelen of sterven’ van Anna Blaman behandelt, Gerard Schoonderwoerd laat zijn leerlingen recensies zoeken met behulp van de computer en Frank Mulders en Jos Brüning werken in de klas met een vakgeïntegreerd literatuurproject over het naturalisme. Over dit laatste onderwerp houdt de docent en vakdidacticus Cor Geljon een warm pleidooi.

Achterin dit nummer staan bovendien enkele interessante internetsites beschreven waar de docent in de praktijk mee uit de voeten kan en is een overzicht opgenomen van organisaties die actief zijn op het gebied van het literatuuronderwijs.

De algemene indruk die dit themanummer vestigt is misschien vooral dat de variatie in het literatuuronderwijs in Nederland momenteel groter lijkt dan ooit. En daarmee tevens de verwarring? Voor beleidsmakers, bezield door het geloof in sturing van hogerhand, is dit laatste zeker een retorische, en betreurenswaardige, vraag - en de ironie van het moment wil dat hun pogingen om te stroomlijnen voorlopig bovenal de chaos en de onvrede lijken te hebben verhevigd. Hetgeen intussen nog niet wegneemt dat in heel veel Nederlandse klassen dagelijks veel moois en levendigs en inspirerends met en vooral rond de Nederlandse literatuur wordt aangericht.

Misschien dat men op school en ministerie toch vooral op dit concrete enthousiasme zou moeten inzetten, aanvaardend dat er heel verschillende soorten bloemen kunnen bloeien? Daarmee wordt uiteraard wel een zware wissel getrokken op de inzet, de vakkennis en inventiviteit van de docenten zelf - en lijkt het ‘probleem’ van het literatuuronderwijs haast te verschuiven van de leerlingen naar de leraar. Maar het literatuuronderwijs van de literatuuronderwijzers is misschien nog wel eens stof voor een heel ander themanummer.