Literatuur. Jaargang 14

[p. 122]

Signalementen

Nederlandse literatuur in Duitsland

Sinds enige tijd wordt er in Duitsland veel reclame gemaakt voor de nieuwe pocketeditie van het literatuurlexicon dat bij uitgeverij Kindler verschenen is (Kindlers neues Literatur-lexikon. Hrsg. Von Walter Jens. Studienausg. München, 1996). De gebonden versie voor bibliotheken verscheen tussen 1988-1992. Hierin wordt de wereldliteratuur beschreven in 21 delen (per deel zo'n 1000 pagina's).

Van de alfabetisch geordende auteurs worden één of meer werken besproken, dan volgt een korte lijst van secundaire literatuur. In de delen 19-21 vindt de lezer een register op naam en 96 literatuurgeschiedenissen van de opgenomen taalgebieden. De literatuurgeschiedenis Die niederländische und flämische Literatur werd in de vorige uitgave (1973) geschreven door Leo Delfos en wordt nu voortgezet door Rein A. Zondergeld. Zondergeld heeft 13 pagina's tot z'n beschikking en dat zijn er twee keer zoveel als Jelle Krol voor Friese literatuur.

In het geheel is werk rond de 125 Nederlandstalige auteurs vertegenwoordigd, aan wie er sinds 1973 zo'n 35 (onder wie dichters: bijvoorbeeld Kloos, Perk en Kopland, maar Verwey ontbreekt) zijn toegevoegd. Veel van de nu opgenomen auteurs debuteerden in de jaren zeventig en zijn niet in het Duits vertaald: Lodewijk de Boer, F.B. Hotz, Bouke B. Jagt, Geerten Meijsing (volgens Zondergeld het hoogtepunt van de postmoderne literatuur), Oek de Jong en Bob den Uyl. Van de oudere auteurs krijgen Couperus (10 titels) en Vestdijk (10 titels, zeven meer dan in 1973) veel aandacht, maar wordt van Van Eeden slechts De Broeders genoemd (dat in Nederland niet verkrijgbaar en in Duitsland wel vertaald maar nooit verschenen is). De kleine Johannes of Van de koele meren des doods had meer voor de hand gelegen. Multatuli houdt twee titels (Max Havelaar en Woutertje Pieterse). Hermans (5), Mulisch (5) en Gerard Reve (3) kregen ieder twee boekbesprekingen extra. Nooteboom blijft op één staan.

Voor een omvangrijk werk als dit literatuuroverzicht blijkt dat de tijd tussen de uitgave van de gebonden versie en de pocketeditie veel te lang is. In de bijna tien jaar na sluiting van de redactie en het uitbrengen van deze editie is het literaire landschap ingrijpend veranderd. Zondergeld heeft geen inhoudsbeschrijvingen van boeken kunnen opnemen die na ca. 1986 verschenen zijn. Dat betekent dat de nadruk op de literatuur van de jaren zeventig ligt en de gebruiker tevergeefs zal zoeken naar inhoudsbeschrijvingen van werken van auteurs die nu (ook in Duitsland) veel gelezen worden: Leon de Winter, Connie Palmen, Margriet de Moor en A.F.Th. van der Heijden (die, aldus Zondergeld, de succesvolste vertegenwoordiger is van de jonge generatie en een typische vertegenwoordiger van het Revisor-proza).

In de canon van de Nederlandstalige literatuur is het ontbreken van werk van Jan Wolkers ondenkbaar. Voor Zondergeld niet, hoewel hij Wolkers in zijn essay als een van de grote vier van de moderne Nederlandse literatuur beschouwt. Jan Cremer, Carel Scharten en Margo Scharten-Antink maken binnen Zondergelds canonisatie als prozaschrijvers hun late debuut.

Ongetwijfeld weet Zondergeld dat er in Duitsland geen literatuuroverzicht van de Nederlandstalige literatuur beschikbaar is. Door het beleid van de uitgever en de vreemde accenten die Zondergeld zet, is een grote kans gemist in deze leemte te voorzien.

jaap grave

Twee zielen, één (bewonderende) gedachte

Eén van de leukste krantenrubrieken die ik in de afgelopen jaren heb gelezen, was de wekelijkse bespreking, in nrc-Handelsblad (van september 994 tot augustus 1995), van de 52 romans van Simon Vestdijk door Hugo Brandt Corstius en Maarten 't Hart. Zou aan hun activiteiten enkel de bewondering voor een groot schrijver ten grondslag hebben gelegen of zouden de beide auteurs

Simon Vestdijk in St. Michielsgestel, 1942

de hoop gekoesterd hebben Vestdijks werk zo te behoeden voor een neergang in wat Kees Fens onlangs, in één van zijn columns, ‘het literaire depot’ heeft genoemd: ‘Hij is een universitair auteur geworden, het object van onderwijs, studies en proefschriften.’ Als zoiets het geval is, is het met je als schrijver gedaan, is kennelijk de gedachte. Niet te zeggen valt of Vestdijks neergang van tijdelijke aard is, op dit moment lijkt het in die richting te gaan, zeker als men naar de belangstelling in het voortgezet onderwijs kijkt. Slechts enkele werken van Vestdijk blijken daar nog gelezen te worden (Terug tot Ina Damman, Ivoren Wachters, De koperen tuin), en vaak nog niet eens zozeer vanwege hun literaire waarde, maar omdat deze boeken in een soort educatieve serie zijn opgenomen (Grote lijsters, de Pentareeks). In het Vestdijkjaarboek 1996 geven Wam de Moor en J.A. Dautzenberg Vestdijks werk evenmin

[p. 123]

veel hoop voor de toekomst.

Gegeven deze in mijn ogen trieste situatie zou een leraar Nederlands er goed aan doen de stukken van 't Hart en Brandt Corstius als ‘opstapje’ te gebruiken voor een bespreking van Vestdijks werk in de klas. Hun aanstekelijk enthousiasme zou toch enig effect moeten sorteren, lijkt mij. Inderdaad een ‘ideale kennismaking voor nieuwe lezers met het oeuvre van Vestdijk’, zoals op de achterflap van de bundeling te lezen staat.

Het gebergte. De tweeënvijftig romans van S. Vestdijk (Amsterdam, Nijgh en Van Ditmar/ De Bezige Bij, 1996, 235 blz., ƒ 49,90) heet het boek, waarin de columns, want dat zijn het in feite, gebundeld zijn, waarmee behalve op de omvang van Vestdijks romanoeuvre waarschijnlijk ook op de literaire grootte ervan gedoeld lijkt te zijn. Minstens zo aardig aan deze uitgave is dat Vestdijk er zelf ook als mede-auteur in figureert, nl. als auteur van de flapteksten zoals hij die zelf schreef bij de eerste uitgave van zijn romans. Zo maakt dit boek ook weer een nieuwe studie mogelijk naar ‘Vestdijk als flaptekstenauteur’.

Hoewel Brandt Corstius en 't Hart in enthousiasme en bewondering voor het werk van Vestdijk nauwelijks voor elkaar onderdoen, verschillen de stukken van hen beiden aanzienlijk in aanpak. 't Hart is onvoorwaardelijk in zijn vaak in emotionele termen gegoten bewondering én afkeuring (van bepaalde zaken: er wordt bijvoorbeeld veel te veel gerookt in Vestdijks werk). Zijn betogen, voorzover men daar echt van zou kunnen spreken, bevatten ook verreweg de meeste bewonderende adjectieven: Vestdijk is onder meer (!) geniaal, hartveroverend, adembenemend, virtuoos, meeslepend, indrukwekkend. Schoolvoorbeelden van impressionistische literatuurkritiek, dat zijn het eigenlijk.

Brandt Corstius daarentegen is veeleer de meer afstandelijke criticus, die het werk van Vestdijk wel in hoge mate bewondert, maar dat veel minder in zijn woordkeus laat blijken. Hij gaat als een (relatieve) autonomist te werk. Het verschil in benadering komt expliciet tot uiting, wanneer Brandt Corstius om zo te zeggen ‘reageert’ op zijn compaan, zoals in zijn bespreking van Het schandaal der Blauwbaarden: ‘De vraag is dus: hoe zit het met de Nederlandse romanschrijver? Mijn tandemgenoot in de Tour de Vestdijk zou het wel weten. De zeventigjarige schrijver is immers met zijn veertig jaar jongere bruid op vakantie geweest in Florence en San Gimignano. (...) Maar ik doe aan die biografische wellusten niet mee.’

Hoezeer we ook in dit boek met twee verschillende persoonlijkheden en benaderingen te maken hebben, één ding staat voor beide auteurs vast: Vestdijk was en ís een groot schrijver. Het is vooral die enthousiasmerende toon die dit boek zo geschikt maakt voor een kennismaking met het oeuvre van een auteur, wiens (beste) werk toch tot de klassieken van de moderne Nederlandse literatuur gerekend mag worden.

h. bekkering

Dieren en poëzie

Het is altijd weer aardig om te zien wat Willem Wilmink nu weer voor poëzie bij elkaar gezocht heeft rond een bepaald thema. Dit keer zijn het dieren, nadat hij eerder al de liefde en kinderen



als thema koos. In Dieren. De mooiste gedichten (Prometheus, Amsterdam, 1996) opent hij zijn bloemlezing met het prachtige fragment uit Ilias waarin Odysseus bij thuiskomst zijn oude hond Argos verwaarloosd op de mesthoop ziet liggen. Argos herkent Odysseus onmiddellijk, richt zijn kop op en spitst de oren. Tot veel meer is de arme hond niet in staat. Wilmink zegt daarover in zijn inleiding:

‘Zo wijst het op zichzelf al prachtige fragment ook nog eens vooruit naar wat de toehoorders kunnen verwachten. De stervende hond is daarmee net zo goed een boodschapper als die middeleeuwse hond van de kasteelvrouw van Vergy, het beestje dat mevrouws minnaar te kennen geeft dat de kust veilig is.’

Ook deze bundel is weer een typische Wilminkverzameling geworden. Zoals steeds heeft hij lak aan de canon en sprokkelt hij zijn poëzie bijeen zonder statusoverwegingen. Poëzie van Vondel, Vergilius, Van Maerlant, Dèr Mouw, Nijhoff en Kopland, om er maar enkele te noemen, staat hier in gezelschap van gedichten van Ivo de Wijs, Fetze Pijlman, Kees Stip of van kinderen uit groep vier of zes, Chantal van Wijk en Lotje Dijkstra. En waarom ook niet, denk je als je deze verzen leest.

Een bloemlezing is bij Willem Wilmink nooit zomaar een bloemlezing, maar altijd een combinatie van gedichten die de opgenomen verzen in een verrassend en onverwacht licht zet, waarbij onze blik sterk bepaald wordt door de leeswijze van de samensteller. En ook al gaat dat tot op zekere hoogte op voor elke bloemlezer, bij Wilmink voel je dat effect steeds net even sterker omdat hij zo eigenzinnig te werk gaat.

g. van bork

Schatgraven

Soms is het moeilijk allerlei persoonlijke impressies aan elkaar te breien, zeker wanneer ze heel divers zijn. Uit de bundel Ik graaf, jij graaft. Aantekeningen over poëzie (Querido Amsterdam; 1995; 3 illustraties) van Wiel Kusters blijkt dat een beetje. Het boek bestaat uit vier de-

[p. 124]

len, die ieder kortere en wat langere beschouwingen bevatten. Al die beschouwingen gaan over gedichten en dat hoeven niet per definitie Nederlandse gedichten te zijn en het mag zelfs ook over liedteksten gaan, of over gedichten en schilderijen.

Het eerste deel, ‘Koffiedik’, verwijst naar de eerste ‘aantekening’ met dezelfde titel. Dat stukje begint met een kinderrijmpje uit het Kerkraads dialect: ‘Mienne nònk va Pònk/deë hauw inne hònk/deë sjieset loeter kaffejrònk (mijn oom uit Pont/die had een hond/die poepte alleen maar koffiedik)’. Via toevallige vindingen, waaronder een Duits woordenboekje, deelt Kusters zijn enthousiasme en verrassing mee wanneer hij eenzelfde soort rijmpje in het Duits tegenkomt; ‘Uw verrassing is de mijne. Aan de andere kant van de grens bleek de hond geen koffiedik te poepen, maar te vreten.’ Kusters stapelt ontdekking op ontdekking op een associatieve wijze die enorm prikkelt. Zijn stijl is vol souplesse en humor en neemt de lezer onvermoeid mee naar Campert, Nijhoff of naar de Oidipous-symboliek in ‘'t Stokske van Joan van Oldebarnevelt, Vader des Vaderlands’ van Vondel. Het ‘eeuwig gaat voor ogenblik’ uit het gedichtje ‘Kinderlijk’ van dezelfde zeventiende-eeuwse grootheid krijgt een geheel nieuwe betekenis wanneer Kusters een verband legt met Ganymedes. Zo volgt de ene na de andere nieuwe visie, zonder dat de interpretaties van de gedichten dwingend van aard zijn.

Kusters presenteert mogelijkheden, hij geeft lucht aan zijn verbazing. De gedichten boeten daarom niet in aan verbeeldingskracht, maar stralen juist veel meer uit omdat ze begrijpelijker worden. Dit eerste deel bestaat uit een samenraapseltje van allerhande frisse ideeën.

Het tweede deel van deze bundel, met als titel ‘Ik graaf, jij graaft’, begint met een ode aan Paul Celan, een dichter die volgens Kusters veel te weinig aandacht krijgt. In Nederland is er maar één dichter die zich aan Celan kan spiegelen en dat is volgens Kusters Hans Faverey. Dat is een mooie gelegenheid om verder op Faverey in te gaan, maar ook andere Nederlandse dichters worden besproken, ditmaal op een meer systematische manier dan in het eerste deel. In het derde deel, ‘Met en zonder muziek’, gaat Kusters meer het wetenschappelijke terrein op, wat echter geenszins wil zeggen dat het nu saai wordt, integendeel zelfs. Op overtuigende wijze weet hij aan te tonen dat Willem Kloos in zijn aanval op de domineedichters met twee maten heeft gemeten. Wat hij bij Schaepmans Aya Sophia nog verfoeide, kon hem in Gorters Mei juist zo bekoren. Soepeltjes wordt dan overgeschakeld naar de ‘liedren als zuilen’ van Bilderdijk, maar pas in de volgende beschouwing draait het helemaal om muzikale teksten. De muziek van Beethoven, Brahms en andere componisten wordt vergeleken met de liederen (lyrische gedichten) die daarbij horen.

In het laatste deel, dat ‘De dood van Maria’ is getiteld, wordt weer een andere kunst centraal gesteld. Niet de muziek, maar de schilderkunst is het onderwerp van Kusters' belangstelling. Wederom zit dit stuk vol met verrassende vondsten.

Duidelijk mag zijn dat de ondoorzichtige opbouw van deze bundel de inhoud in het geheel niet schaadt, want Kusters heeft prachtige, verrijkende en de geest scherpende essays in deze bundel opgenomen.

fleur speet