Boek en Film
Een boek is een boek, een film een filmGa naar voetnoot+
Het is eenvoudig, zeker in een tijdschrift dat Literatuur heet, in een confrontatie tussen ‘boek en film’ de laatste het onderspit te laten delven. Rob Erenstein deed dat in de vorige aflevering van deze rubriek en hij gebruikte daarbij argumenten die in vergelijkingen tussen literatuur en film telkens weer opduiken. Aanvankelijk stelt hij niets tegen films te hebben, zelfs heel goede films te kennen; hij wenst verder films als ‘autonome artefacten’ te beschouwen, die niet beoordeeld moeten worden op enige gelijkenis met een literair origineel. In de rest van zijn stukje doet hij echter niet veel meer dan films (i.c. verfilmingen van romans) neersabelen, juist omdat ze in tal van opzichten onder zouden doen voor het boek waar ze op gebaseerd zijn.
De roman speelt in Erensteins betoog de rol van good guy. Een roman is in zijn ogen een complexe wereld, waar men slechts na de nodige inspanning toegang toe verkrijgt; een roman stelt de lezer in staat zijn verbeeldingskracht te gebruiken en zo de beelden in te vullen die de auteur hem aanreikt; een roman is een representatie van de werkelijkheid die boven die werkelijkheid uitstijgt en de lezer kennis laat nemen van hogere inzichten en diepere gevoelens. Bij verfilmingen van romans wordt alles plat gemaakt: de wereld van een film is eendimensionaal, op de fantasie van de toeschouwer wordt geen beroep gedaan; beperkte tijdsduur, dito budgetten en commerciële belangen dwingen filmmakers slechts gebruik te maken van een kaal, efficiënt plot en van (al te) pakkende beelden; knievallen voor de smaak van het grote publiek zijn onvermijdelijk en de verfilming van een roman wil dus nog wel eens porties sex & geweld bevatten waar de lezer van het boek in kwestie zich helemaal niets van kan herinneren. Kortom: boeken zijn kunst, films commercie; goede romans hebben eeuwigheidswaarde, verfilmingen ervan zijn hooguit interessant als tijdsdocument.
Het is natuurlijk een goede zaak om in deze tijd van ‘ontlezing’ een lans te breken voor de literatuur. Ironisch is wel dat Erenstein uitgerekend de roman als lichtend voorbeeld gebruikt - een genre dat in vroeger eeuwen door deskundigen niet serieus werd genomen juist omdat het te plat, frivool en oppervlakkig zou zijn. En zouden er heden ten dage veel romanciers rondlopen (over uitgevers en critici heb ik het nog niet eens) die hun werkstukken als Kunst beschouwen waar het medium film maar schraal tegen afsteekt? De verhouding tussen romans en films is niet uit te drukken in termen van kunst vs. commercie, eeuwig vs. vluchtig. Hoeveel mensen kennen het boek Gone with the Wind? En is Ang Lee's Sense and Sensibility in artistiek opzicht minder geslaagd dan, laten we zeggen, Joost Zwagermans Buitenvrouw?
In dat laatste voorbeeld noem ik met opzet Jane Austens roman niet. Als je films als verfilmde boeken beschouwt, en ze dus (impliciet) langs een literaire meetlat legt, is het natuurlijk een koud kunstje om ze als minderwaardig af te doen. Een ets van Rembrandt of een gebouw van Berlage komen er ook bekaaid af als je er de criteria op loslaat op grond waarvan Mme Bovary of De idioot meesterwerken zijn. Ieder kunstwerk moet beoordeeld worden op zijn eigen merites en voor elk medium gelden andere maatstaven. Een waarheid als een koe, die echter in het geval van film nogal eens wordt veronachtzaamd.
Helemaal onbegrijpelijk is dat laatste natuurlijk ook niet. Scenario's vormen een wezenlijk onderdeel van de meeste films, veel scenario's hebben dezelfde ingrediënten als de meeste romans (een plot met een begin en een eind, handelende personages, enzovoort), en veel scenario's zijn dan ook geënt op bestaande romans. Een vergelijking tussen boek en film dringt zich daarmee als vanzelf op. Mijn stelling is echter dat die vergelijking niet gebruikt kan worden om er een film mee te be- of veroordelen. Van der Elsts Advocaat van de hanen is misschien een ‘slechte verfilming’ van de roman van A.F.Th. van der Heijden; het is om andere redenen een slechte film. En omgekeerd: Stephen Frears' Dangerous Liaisons is een prachtige film, los van de vraag of hij ‘het boek wel recht doet’.
De slotscène uit die laatste film is me nog lang bijgebleven. In een lang shot (de scène lijkt eindeloos
Auteursrechtelijk beschermd