Literatuur. Jaargang 13

[p. 254]

Signalementen

Krinke Kesmes ontsloten

Reisverhalen, al of niet imaginair, stonden aan de wieg van de moderne roman. Internationaal wordt Defoe's Robinson Crusoe in dat verband als een mijlpaal beschouwd. In de wording van die roman moet een oorspronkelijk Nederlandse tekst een belangrijke rol hebben gespeeld, de Beschryvinge van het magtig Koningryk Krinke Kesmes (1708) geschreven door Hendrik Smeeks, een Zwolse chirurgijn. Daarbij gaat het vooral om de passage over de Hollandse schipbreukeling El-Ho die zich alleen moest zien te redden op het Zuidland. Het internationale belang van deze tekst kan nu ook door niet-Nederlandstalige onderzoekers op zijn waarde geschat. David Fausett, een specialist op het gebied van imaginaire reisverhalen, verzorgde een Engelstalige editie van de tekst, The mighty kingdom of Krinke Kesmes (Amsterdam, Rodopi, 1994, ƒ 60, -) waarbij Robert H. Leek zorg droeg voor de vertaling van de oorspronkelijke Nederlandse tekst. Fausett voorzag de uitgave van een uitvoerige bibliografie en inleiding die voor een deel berusten op de teksteditie van Buijnsters uit 1975. Hij illustreert hoezeer Krinke Kesmes in het verleden tekort gedaan is als slechts een voorloper van de robin-sonade. We hebben met dit werk ‘a showcase of Enlightenment ideas’ voorhanden, vooral op het gebied van de (wetenschaps)filosofie en de religie. Deze aspecten komen in Fausetts inleiding uitvoerig aan bod, evenals de relatie met eerder verschenen reisverhalen en (internationale) literaire voorlopers van de tekst. Deze uitgave voegt daarmee veel interessants toe aan de literairhistorische plaatsbepaling van Krinke Kesmes. Maar het voornaamste is wel de beschikbaarheid van een Engelse ver-taling.

gerardine maréchal

Reizen in het literatuuronderwijs

Naar aanleiding van de eerste Nederlands-Vlaamse conferentie van de Vereniging Europese Letteren verscheen in 1995 bij Acco onder redactie van Martine de Clercq en Siem Bakker Reizen door de Europese literatuur. Modellen voor het literatuuronderwijs (Leusden, Uitgeverij Acco, 1995, 115 pp., ƒ 35, -), waarbij ‘modellen’ wat hoog gegrepen lijkt en misschien beter vervangen kan worden door ‘suggesties’. Ongeveer een derde van de bijdragen bevat concreet lesmateriaal zoals in de inspirerende bijdrage over reisliteratuur uit de zeventiende eeuw en het artikel over verhaalanalyse bij Van Dis en Carmiggelt. Daarnaast staat een aantal beschouwende artikelen vanuit didactisch perspectief over Robinson Crusoe en de postkoloniale ‘contactzones’ tussen culturen, over reisliteratuur uit de middeleeuwen en over het leesbevorderingsproject Odyssee. Uiteindelijk bevat de bundel enkele impressies over onder andere Slauerhoff en de ‘Grand Tour’ naar Italië van elke zichzelf respecterende Europeaan sinds de achttiende eeuw.

ralf grüttemeier

Randverschijnselen van de boekgeschiedenis

Het onregelmatig verschijnende tijdschrift Uitgelezen boeken zorgt altijd weer - als het verschijnt - voor aangename verrassingen. Op de Beurs van Kleine Uitgevers in Paradiso werd begin december 1995 het eerste nummer van jaargang 6 gepresenteerd (40 pp., ills.), geheel gewijd aan - zoals de auteur Frank Divendal het noemt - randdocumenten van de geschiedenis van de boekhandel, als daar zijn boekhandelsetiketjes, boekhandelbladwijzers, uitgeverbladwijzers en uitgeverkaartjes. De sinds de tweede helft van de achttiende eeuw mondiaal gebruikte etiketjes kunnen heel wat vertellen over adressen en activiteiten van boekhandelaren, evenals de bladwijzers. Deze opvolgers van het leeslint, die vanaf de tweede helft van de negentiende eeuw in zwang komen, bevatten vaak meer dan reclame: kalenders, spreuken, religieuze teksten, tekeningen, fondslijstjes, inhoudsopgaven, gebruikte afkortingen. Een dubbelfunctie voor de lezer hebben de uitgeverskaartjes, bedoeld om op te sturen, maar vaak gebruikt als bladwijzer.

Van alle besproken specimina zijn in dit nummer van Uitgelezen boeken voorbeelden als bijlage bijgevoegd.

Uitgeverij De Buitenkant heeft inmiddels op het adres Schippersstraat 11-13, 1011 AZ Amsterdam, al heel wat voorbeelduitgeverskaartjes teruggestuurd gekregen. Jammer dat de inzenders hun exemplaar daardoor incompleet maken! Ze kunnen echter op hetzelfde adres voor ƒ 21, - een nieuw exemplaar bestellen. Een abonnement kan ook: ƒ 35, - per jaar op postgiro 1781409 van De Buitenkant.

Een ander verzamelobject dat men in boeken tegenkomt, is het exlibris. Daarvan bezit het Museum van het Boek in Den Haag inmiddels een uitgelezen collectie dank zij de verwerving in 1994 van de verzameling van Eugène Strens. Deze uit Roermond afkomstige notariszoon verzamelde tijdens zijn leven (1899-1980) postzegels, wiskundeboeken (zijn mathematica-bibliotheek bevindt zich nu in de ub van Calgary), schaakboeken, kunst- en bibliofiele werken en exlibris. De meer dan 100.000 exlibris, inclusief een groot aantal ontwerptekeningen en andere gelegenheidsgrafiek, vormen het onderwerp van de bundel Uit de boeken van Eugène Strens; de verzameling Strens in het Museum van het Boek (Zutphen / Den Haag, Walburg Pers / Museum van het Boek, 1995, 80 pp., ills.).

R.E.O. Ekkart geeft een beknopt overzicht van ‘De eerste Nederlandse verzamelaars van exlibris’, waartoe A.A. Vorsterman van Oyen, J.F. Verster, F.G. Waller, P.J. Burgersdijk en J.B.J. Kerling behoorden. De collectie van de latere verzamelaar Johan Schwencke bevindt zich eveneens in het Museum van het Boek. P.H.G.E. Strens verstrekt een korte biografie van zijn vader en H.J.P.C. van Buul beschrijft uitgebreid het tot stand komen van de collectie Strens waarin zich ook vele houtblokken, koper- en etsplaten bevinden.

pjv

[p. 255]

Over binnen- en buitenkanten van boeken

Hoe de precieze titelbeschrijving moet zijn van de brochure van Lucas Bunge is mij onduidelijk. De titelpagina van zijn gedrukte causerie voor het roemruchte typografisch Gezelschap ‘Nonpareil’ (spreek uit: nonparèl) is polyinterpretabel. Ik houd het maar op De binnenkant. Over het jureren van de best verzorgde boeken (Amsterdam, Uitgeverij De Buitenkant, 1995, [12] pp.). Bunge weet uit eigen ervaring hoe moeilijk het is een oordeel te vellen over wat ‘best verzorgd’ is. Er zijn geen objectieve criteria; om de vorm te beoordelen moet je iets over de inhoud weten; vorm en inhoud worden vaak door elkaar gehaald; er is oneerlijke concurrentie tussen commerciële en niet-commerciële uitgevers (musea, overheidsinstellingen). Als nieuw jurybeleid stelt Bunge o.a. voor om niet ingezonden ‘beste boeken’ op te sporen, om kunstenaarsboeken en bibliofiele uitgaven te weren (die horen per definitie ‘best’ te zijn) en om de bekroonde boeken van een sticker ‘Best Verzorgd Boek’ te voorzien.

De ontwerper is steeds belangrijker geworden nu we ons ontworsteld hebben aan de ‘klemmende voorschriften’ van typografen als Van Krimpen, aldus Bunge. Wie over die ‘dodelijk serieuze dogmaticus’ wat meer wil weten, kan terecht in Adieu aesthetica & mooie pagina's! J. van Krimpen en het ‘schoone boek’. Letterontwerpen & boekverzorger 1892-1958 (Amsterdam / Den Haag / Haarlem: De Buitenkant / Museum van het Boek / Museum Enschedé, [1995], ƒ 55, -, 120 pp., ills.). In deze uitbundig geïllustreerde bundel behandelt Sjoerd van Faassen de vormingsjaren van Van Krimpen, Koosje Sierman diens Enschedése jaren (1925-1958) en Sjaak Hubregtse alle jaren in een biografie in jaartallen. Wie de door Mathieu Lommen verzorgde tentoonstelling over ‘J. van Krimpen en het “schoone boek”, letterontwerper en boekverzorger 1892-1958’ in de maanden juli tot september in het Museum van het Boek in Den Haag gemist heeft, kan hier zijn schade inhalen. Via registers van lettertypen en -termen en van personen en zaken is dit esthetische boekwerk vol mooie pagina's, gezet uit Van Krimpens Romanée in de gedigitaliseerde vorm van Peter Matthias Noordzij en Fred Smeijers, uitstekend toegankelijk. Geen aspect van Van Krimpens activiteiten blijft onbesproken: Van Krimpen als boekverzorger, typograaf, postzegelontwerper, Amstelbieretikettenvervaardiger en epigraficus.

pjv

Arnhemse pamfletten

Kort na de publikatie van de driedelige pamflettencatalogus van de Zeeuwse Bibliotheek, W.C. Zijlstra's Den Zeusen Beesem, verscheen ook die van de Bibliotheek Arnhem als deel xlii van de Stichting De Gelderse Bloem, samengesteld door M.W. Huiskamp, P.J. Boon en R.L.M.M. Camps: Catalogus van de pamfletten aanwezig in de Bibliotheek Arnhem 1537-1795 (Hilversum, Verloren, 1995, 368 pp., ills.). De samenstellers wagen zich wijselijk niet aan een nieuwe definitie van ‘pamflet’: de 1233 beschreven drukwerken onderscheiden zich van ander oud drukwerk door de goedkope uitvoering, hun beknoptheid, hun formaat en hun actuele en vaak critische inhoud. Niettemin treft men ook hier weer boeken aan variërend van 4 tot meer dan 200 pagina's, zowel duodecimo's als folio's en naast de ‘echte pamfletten’ de onvermijdelijke overheidspublicaties en gelegenheidsgeschriften.

De beschrijvingen in de chronologisch ingerichte catalogus bestaan uit auteur en titel, impressum, aantal pagina's, bibliografisch formaat, collatieformule, bibliotheeksignatuur en een annotatie met betrekking tot datering, auteur, taal, afbeeldingen, titel, bijlagen, inhoud en verwijzingen naar andere pamflettencatalogi. Drie indexen dienen ter ontsluiting: een auteur-titelindex, een trefwoordenindex en een index op drukkers, uitgevers en boekhandelaren.

Bekende namen in deze catalogus zijn onder anderen Jacobus Bellamy, Jacob Cats, Rhijnvis Feith, Le Francq van Berkhey, Hugo de Groot, Onno Zwier en Willem van Haren, Nicolaas Hoefnagel, Pieter 't Hoen, Adriaan Loosjes, W.A. Ockerse, Gerrit Paape, Petrus Rabus, Vondel, Jacob Westerbaen, Betje Wolff en Jan Zoet. Behalve voor historici en boekhistorici - de in de inleiding en op het achteromslag aangegeven doelgroepen - is er dus ook voor literatuurhistorici nog wel wat te vinden in deze pamflettencatalogus waarvoor de samenstellers de dank verdienen van allerlei soorten vorsers.

pjv

Documentatie en informatie

De nblc-uitgeverij weet wat mensen nodig hebben: wegwijzers in de moderne informatiemaatschappij. De Nederlandse bibliotheek- en documentatiegids '96 '97; adresboek van in Nederland gevestigde bibliotheken en documentatieinstellingen (Den Haag, 1995, xxx + 396 pp.) is zo'n onmisbaar hulpmiddel dat aan zijn vijfde druk toe is. Van niet minder dan 1862 instellingen zijn gegevens opgenomen, die met het toenemen van het aantal drukken steeds accurater worden. Niettemin valt aan een aantal slordigheden (er is slecht gecorrigeerd ditmaal) en inconsequenties blijkbaar niet te ontkomen. Wie iets over instellingen in de hofstad wil weten, moet in het alfabet niet onder de G van 's-Gravenhage kijken, maar onder de H van Den Haag, terwijl men Den Bosch moet zoeken onder 's-Hertogenbosch. Nieuw ten opzichte van vorige edities is dat de hogeschoolbibliotheken vermeld zijn na de openbare en de universiteitsbibliotheken. Nieuw is ook - naast het naam- en onderwerpsregister - een publiatieregister op alle titels die in de beschrijvingen van de instellingen worden genoemd. Het onderwerpsregister van de Bidoc-gids blijft een probleem. Eén voorbeeld: wanneer bij nr. 0736 (Centrum voor de Studie van het Onderwijs in Ontwikkelingslanden) als

[p. 256]

hoofdgebieden ‘onderwijs’ en ‘ontwikkelingslanden’ worden genoemd, zou men die toch op zijn minst willen terugvinden onder de desbetreffende trefwoorden, hetgeen niet het geval is. Uitermate boeiende lectuur vormt de Gids informatiesector 1995/1996 (Den Haag / Rotterdam: nblc / Boekblad, 1995; 358 blz.) onder redactie van Stichting Speurwerk en nblc. De laatste ontwikkelingen met betrekking tot de media in Nederland en Vlaanderen worden door zo'n 32 deskundigen op de voet gevolgd. Bibliotheken, boeken, dagbladen, tijdschriften, de omroep, geluidsdragers, film en video en de elektronische media worden statistisch doorgelicht en in vaak goed geschreven bijdragen van commentaar voorzien. Voor de boekgeschiedenis van de toekomst vormen de overzichten in de opeenvolgende edities van deze gids een prachtige bron voor zowel productie, distributie als receptie van de huidige media. Zo zijn er diverse lijsten voor titelproductie, verkoopkanalen, consumentenaankopen, literaire prijzen en best verkochte boeken. Inleidende beschouwingen betreffen onder meer het overheidsbeleid, sociale en culturele ontwikkelingen in Nederland, auteursrecht, dagbladjournalistiek, reclame en beroepsopleidingen.

Onder auspiciën van de vogin en onder eindredactie van E.G. Sieverts en M.W. de Jong-Hofman verscheen bij de nblc-uitgeverij de 6e herziene druk van Online opsporen van informatie; theorie en praktijk van het gebruik van interactieve informatiesystemen (Den Haag, 1996, xvi + 248 pp.). De huidige ontwikkelingen leiden onherroepelijk tot snelle herziene drukken waarin een groot aantal specialisten allerlei deelonderwerpen behandelt. In Cluster i wordt een overzicht gegeven van bibliografische, full-text- en feitelijke bestanden (online en op cd-rom); Cluster ii gaat over het zoekproces met de bijbehorende inlogprocedures en interfaces, onder andere van het Internet. De zoekstrategie vormt het onderwerp van Cluster iii; de beoordeling van bronnen en systemen komt in Cluster iv aan de orde; Cluster v gaat vooral over technische zaken en Cluster vi over de achterliggende organisatie, inclusief de auteursrechtelijke problemen. De diverse statistieken laten zien dat de humaniora nog steeds slecht vertegenwoordigd zijn. Wij moeten het voor bibliografische bestanden vooral hebben van pica naast de buitenlandse hosts Dialog en Wilsonline; op het terrein van de full-text- en feitelijke bestanden is het hier pure armoede.

Niettemin is het praktijkgerichte gedeelte van Online opsporen van informatie handig voor de alfa-onderzoeker die iets met pica of het Internet wil.

pjv