Literatuur. Jaargang 13

[p. 214]

Tsaar Peter als veldheer
Een maîtresse met smeergeld?
Martien J.G. de Jong⁺

Sinds een paar decennia is bekend dat Bilderdijks werkzaamheid als toneeldichter niet beperkt is gebleven tot de door vroegere literatuurhistorici vermelde ‘elektrike schok’, die in het voorjaar 1808 volkomen onverwacht drie treurspelen heeft opgeleverd. Bilderdijk zat bekneld tussen de calvinistische antitoneeltraditie en de klassicistische kunstleer aan de ene kant, en aan de andere kant zijn eigen melodramatisch gerichte romantische inspiratie. Ondanks die oncomfortabele positie heeft hij op verschillende tijdstippen in zijn leven geprobeerd toneelstukken te schrijven. Maar meestal kwam hij niet verder dan een schets, een gestructureerd ontwerp in vijf bedrijven of fragmenten in alexandrijnen of proza. Voor zover zijn toneelproeven het genre ‘treurspel’ betroffen - en dat was meestal het geval - worden ze gekenmerkt door een voorkeur voor dramatische onderwerpen uit de bijbel, de Griekse mythologie en de geschiedenis. Tot deze soort teksten behoort het ontwerp voor een tragedie over tsaar Peter de Grote, wiens eerste Europese reis van 1697 dit jaar wordt herdacht in een reeks tentoonstellingen. Daarvan vestigde die in het Museum Boymans-Van Beuningen (‘Schatten van de tsaar’) vooral de aandacht op de pracht en praal van de kroonjuwelen in het oude Rusland. Het zijn juist dergelijke kostbare sieraden die een sleutelrol vervullen in het toneelontwerp van Bilderdijk.

Bilderdijks tekst verhaalt hoe tsaar Peter ingesloten is door de Turken en zijn leger tot de ondergang gedoemd schijnt. In deze laatste ogenblikken wil de tsaar gelukkig zijn. Daarom wenst hij te trouwen met Catharina, die niet van vorstelijken bloede is. Peters raadsman Mensikof is daartegen, evenals Catharina zelf: ‘uit zucht voor den roem van Peter’. Als Catharina er later in geslaagd is bij de Turkse vizier gunstige voorwaarden voor een wapenstilstand te bewerken (door het schenken van haar sieraden), zijn er geen bezwaren meer tegen het huwelijk.

Willem Bilderdijk

Mensikofs echtgenote spreekt de tsaar als volgt toe: ‘Gij hebt Rusland het aanzijn gegeven, zij heeft het behouden. Thands zijt gij gelijk’. Een ‘happy end’ dus, of, om in het geëigende jargon te blijven: een exitus felix.

Aangezien in Bilderdijks tekst de naam Karel xii voorkomt, ligt het voor de hand te veronderstellen dat de auteur aan een bepaalde historische gebeurtenis heeft gedacht. De historische kern van dit toneelontwerp is de Vrede van de Proeth, die werd gesloten op 23 juli 1711. Een jaar daarna huwde tsaar Peter de Grote het volksmeisje dat in 1702 bij de verovering van Marienburg was ‘buitgemaakt’ en drieëntwintig jaar later keizerin van Rusland zou worden. Gaan wij even na, wat zich in juli 1711 heeft

+ Martien J.G. de Jong is emeritus hoogleraar en oprichter van het ‘Département de Néerlandais’ in de ‘Faculté de Philosophie et Lettres’ te Namen. Recente publicaties: Droom bezit geen erfgenaam. Mythe en werkelijkheid bij Maurice Gilliams (1993); Le présent du passé. Essais de littérature comparée (1994); Vadertaal en moederland. Het Nederlands in de Lage Landen en Europa (1996).

[p. 215]

afgespeeld. Na door Peter te zijn verslagen bij Pultawa, was Karel xii van Zweden naar de Turken gevlucht. Hij wist het zover te brengen dat Sultan Achmet iii de oorlog verklaarde aan Rusland. Tsaar Peter trok toen (7 juli 1711) de Proeth over en bezette Jassy:

Daar werd zijn leger door een vijfmaal sterkere Turkenmacht omsingeld. De toestand was kritiek: zonder water, zonder levensmiddelen hadden de Russen slechts de keuze tusschen overgave of hongerdood. Peter scheen verloren. Doch zoover wenschte de Turksche grootvizier niet te gaan: hij wist, dat de Christenen op het Balkan-schiereiland reeds in beweging kwamen. Daaraan, veeleer dan aan de juweelen, die Keizerin (sic) Katharina hem toestond, is het toe te schrijven, dat de grootvizier het Russische leger liet aftrekken, zonder al te zware voorwaarden te bedingen. Den 23 sten Juli 1711 kwam de vrede van de Proeth tot stand...

Dit citaat is afkomstig uit de Nieuwe geschiedenis van Brugmans en Kernkamp, van wie de laatste in zijn Utrechtse inaugurele rede Van Wagenaar tot Fruin (1903) over Bilderdijks werk als geschiedschrijver zou zeggen dat het zijn belang niet ontleende aan wat Bilderdijk zelf beweerde, maar aan datgene wat hij in zijn voorganger Jan Wagenaar bestreed. Wij hebben hier niet te maken met de historicus Willem Bilderdijk maar met de dramaturg van die naam. En hoe hemelsbreed die twee van elkaar verschilden en mochten verschillen, blijkt niet alleen uit geschriften van Bilderdijk zelf, maar ook uit die van tientallen andere dramaturgen en theoretici, van Sofocles tot Voltaire en van Aristoteles tot Lessing. ‘Op mijn klein dichttoneeltjen ben ik meester, en doe steden en sloten innemen wien ik wil en wanneer ik wil’, schreef Bilderdijk. Wij hoeven er ons dus niet over te verwonderen dat wat de historicus in tsaar Peters Vrede van de Proeth voor onbelangrijk of misschien zelfs voor verzinsel houdt, in het toneelontwerp van Bilderdijk tot de hoofdzaak wordt die tot de ontknoping leidt. Catharina gaat in zijn tekst rechtstreeks naar de Turkse vizier en bewerkt ‘door redenen en geschenken’ een gunstige vrede voor het Russische keizerrijk. Als beschermster van dat rijk en ‘van alle sieraadjen beroofd’, wordt ze daardoor een waardige gemalin voor de onstuimige tsaar, die de ondergang nabij was.

Het hele ontwerp van Bilderdijk draait om de tegenstelling tussen de verheven keizerlijke status van de tsaar en de nederige afkomst van Catharina, die juist door haar eerbiedige erkenning van dit verschil, en nadien door haar heldhaftige edelmoedigheid, wordt opgeheven. Het gaat hier om de wijze waarop Bilderdijk en vele van zijn voorgangers hebben gedacht over de aard van het tragische personage. In overeenstemming met het grondbeginsel dat het treurspel een verheven ‘hoogere wareld’ uitbeeldt, kunnen de dramatis personae geen gewone mensen zijn, maar dienen ze de dagelijkse leefwereld te overtreffen. Het liefst zou Bilderdijk halfgoden, hogere wezens, helden, engelen en geweldigen van vóór de zondvloed in het treurspel zien optreden. Maar ook ‘vorsten en wareldgrooten’ komen in aanmerking en zelfs in sommige gevallen een geringer persoon: ‘mits hij ons een' eerbied, een ontzag afdwingen kan, gelijk wij aan vorsten bewijzen. Een profeet bij voorbeeld, hoe gering van stand anders, maar door dit character verheven, eene Maagd van Orleans...’

De door mij gecursiveerde zinsnede bewijst het belang van de sociale status in de toneeltheorie van Bilderdijk. In een toneelontwerp op het Sofonisba-motief laat Bilderdijk de vrouwelijke hoofdfiguur haar dappere veldheer als toekomstige gemaal afwijzen, omdat hij ‘uit onbekend geslacht is gesproten’. Zo'n sociale handicap is alleen te overwinnen door een uitzonderlijk zedelijk en geestelijk heldendom, dat volgens Longinus' leer over Het verhevene uitsluitend kan voortvloeien uit grootheid van ziel in de dichter zelf. Tegen deze achtergrond worden Bilderdijks fantasieën over zijn eigen adellijke afkomst minder vreemd en kan men ook begrijpen dat de beroemde Italiaanse treurspeldichter Graaf Vittorio Alfieri in alle ernst kon beweren dat zijn eigen treurspelen over de Romeinse held Brutus per forza beter moesten zijn dan die van de als plebejer geboren Voltaire over hetzelfde onderwerp: ‘Che Bruti di un Voltaire...nato plebeo’!

De figuur van Peter de Grote beantwoordt in Bilderdijks toneelontwerp al van vóór het eerste woord aan het beeld van de held in zijn toneeltheorie. Peter heeft zijn hoge afkomst en zijn keizerlijke functie als eerste pluspunt. Maar als tragische figuur beantwoordt hij daarenboven aan een bijna tegengestelde voorwaarde, die men aantreft in talrijke theoretische geschriften en die Vondel op voorbeeld van Vossius samenvatte in de formule dat de treurspelheld ‘nochte heel vroom, nochte onvroom’ mag zijn. In Bilderdijks tijd bestonden er weinig of geen historische en fictionele publicaties waarin de gruwelijke wreedheden en talloze martelmoorden van Peters bewind uitvoerig werden behandeld. Maar dat zijn reputatie en die van het Russisch volk in het algemeen in West-Europa toch niet helemaal onbevlekt waren, mag men wel vermoeden, al was het alleen maar op grond van de vernielzucht en de barbaarse drinkgelagen van zijn gevolg tijdens zijn bezoek aan Holland. In Bilderdijks toneelontwerp zien we de tsaar niet alleen als een vorstelijke figuur met een ‘afkeer van al wat laag’ is. Hij is daarnaast en daartegenover ‘ongeduldig’, ‘hevig’, ‘woedend’, ‘geweldig en bevelend’, terwijl we ook nog vernemen dat hij een ‘woest character’ heeft. In zijn Lettre à M. D'Alembert sur les spectacles (1758) schreef Rousseau: ‘Un homme sans passions, ou qui les domineroit toujours, n'y sauroit intéresser personne; et l'on a déjà remarqué qu'un stoïcien, dans la tragédie, seroit un personnage insupportable.’ [‘Een held zonder hartstochten of die zijn hartstochten altijd weet te beheersen, zou niemand interesseren; en het is al eerder opgemerkt dat een stoïcijn als treurspelheld gewoon onuitstaanbaar is.’] Bilderdijk is het volkomen met hem eens als hij in zijn Ossian-vertaling van 1805 schrijft dat gematigdheid en wijsheid verhinderen dat de held ‘een waarachtig belang inboezemt’. De held moet ‘bruischend’ zijn

[p. 216]

Ontwerp voor een treurspel over Peter de Grote van Rusland
Willem Bilderdijk

■ Eerste bedrijf

Omringt van de Turksche overmacht, zonder uitzicht van redding, maar held, opent Czaar Peter de Eerste 't tooneel met Mensikof wien hij ontboden heeft. Expositie van zijn positie, hij wil zelf den Vizir gaan spreken met Mensikof: geeft hem last om daar toe gehoor te vragen. Maar nu aarzelt hij: eindlijk, hij bemint Catharina sints lang. Niet als Heer, maar als minnaar. Ze is deugdzaam. Hij wil gelukkig zijn, al ware 't dan slechts een oogenblik voor zijn dood. Morgen is hij licht niet meer. Slaat de Vizir de vrede af, zoo moet hij zich dood vechten. Heden wil hij haar trouwen, Czarin maken, en dan - sterven, zoo 't moet. Gij Mensikof, moet haar daar toe bereiden. Mensikof ontzet zich, raadt dit af.
Vergeefs - Peter wil het. Ik zal hier uw verslag wachten, maar haast u. - Mensikof wil eerst naar den Vizir. - Neen, zegt Peter, eens van mijn leven moet mijn volk voor mij wijken. Etc.
Mensikof alleen. Consideratien - voor en tegen - besluit 't haar af te raden.
Mensikof en Catharina. Voorstel van Mensikof kunstig aangebracht, na de gevaarlijke lage geschilderd te hebben.
Catharina ontzet: smeekt zijn' raad, erinnert hem haar verplichting aan hem; schrikt van 't denkbeeld, zich boven Mensikof, haar weldoener, te verheffen Etc. Mensikof toont zich edel, grootmoedig; acht haar, wil haar niet raden, verwacht dat zij zelf besluiten zal, als harer waardig is. - Maar zoo zij weigert. - Zij wil alles afwachten. Neen, zegt Mensikof, daar zou niets goeds uit waken: maar ik zal u een middel aan de hand geven.
De Czaar stuift ongeduldig in: neemt zijn last te rug, en wil Catharina zelf onderhouden: zendt Mensikof naar den Vizir Etc.
Peter en Catharina. Wel nu, hebt gij 't gehoord, zegt hij. Zij wendt ontroering voor en weet hem te ontslippen.
Alleenspraak van den Czaar waar in de uitwerking van de Liefde op zijn woest character in alle haar nuances geschilderd wordt.

■ Tweede bedrijf

De gemalin van Mensikof met Catharina. Praeparatoir gesprek. Mensikof verschijnt. De Vizir was trots, onwillig, wil Peter niet zien: maar wel voorstellen hooren. Hij heeft een kort verslag gedaan, en Peter wordt in zijne tent gewacht. Aandoening van Catharina met weinig woorden geschetst.
Peter verschijnt met een Hollander (Catharina en haar vriendin zijn vertrokken). Hij spreekt met Mensikof over den Vizir. Wil zelf (onbekend) naar den Vizir toegaan met den Hollander. - Mensikof raadt dit af - wil hem verzellen. Neen, zegt hij, gij moet mij eenen anderen dienst doen. Zendt mij eerst Catharina, zij moet besluiten: en dan maak alles tot de plechtigheid gereed, tegen dat ik weêr kom. Mensikof wil tegenspreken. Peter: genoeg! ik beveel het.
Peter en de Hollander, die 't huwlijk goed vindt.
Peter en Catharina. Zachte aanspraak van Peter, uitvoerig. Wel bestudeert andwoord van Catharina, waar in haar verknochtheid, tederheid, maar weigering, uit zucht voor den roem van Peter. - Peter is eerst teêr, toegevend, ondervangend, doch wordt ten laatste geweldig en bevelend. En vertrekt.
Catharina alleen. Beklaagt zich, begrijpt te moeten vluchten. Etc.
De gemalin van Mensikof komt haar vinden, zij smeekt haar, haar tot de vlucht behulpzaam te willen zijn. Deze belooft alles, maar hoe? Mensikof zal daar weg toe weten; dien gesproken.

■ Derde bedrijf

Peter, Mensikof, Hofhouding Etc. Peter, den Vizir onhandelbaar gevonden hebbende, geeft orde tot een' algemeen uittocht en aanval op de Turken om ergens door te slaan en zich dus te redden, in den nacht dit te ondernemen. Intusschen schikkingen. Hij zend de Hofhouding Etc. weg, na haar te hebben aangezegd van binnen een uur de plechtigste toestel tot eene groote gebeurtenis gereed te hebben, waar aan zij zien zullen dat hij nog aan 't behoud van 't rijk niet wanhoopt.
Peter, Mensikof. Eenig detail van den ontmoeting met den Vizir. Peters afkeer van al wat laag is. Mensikofs oordeel over den Vizir, die zeer vijand van Karel xii is, maar gekocht wil zijn Etc. Hij vraagt naar Catharina. Mensikof heeft niet gezien.
De gemalin van Mensikof brengt tijding dat zij vertrokken is. Hoe? Met den Hollander. - Woede van Peter, die Mensikof verdacht houdt: zelf heen vliegt om bevelen te geven, om haar in te halen Etc.
Mensikof en zijn gemalin. Mensikof had dit geprepareert, den Hollander, als uit last van den Czaar, bevolen haar in 't Turksche leger te brengen. Nu overleg hoe den Czaar te appaiseeren? Mensikof zal alles afwachten, hij heeft den roem van zijn meester bewaard.
Een Strelits komt Mensikof gevangen nemen; de Czaar is te paard gestegen en naar de Turken heen.
Er komt tijding van een schermutseling waar in de Czaar in 't uiterste gevaar is. Schrik van Mensikof, ontwerp om hem te hulp te schieten: de Strelits laat hem toe zich te wapenen en zij vliegen te samen in 't gevecht.
De gemalin van Mensikof alleen.
Catharina komt te rug. Is in de meleê ontsnapt, en komt zich verbergen bij de gemalin van Mensikof.

■ Vierde bedrijf

Catharina en de gemalin van Mensikof. Gesprek over den toestand van den Czaar. Tijding dat Mensikof gevangen is. Peter had hem gezien, 't zwaard tegen hem opgeheven: daarop Etc.
Peter verschijnt en Catharina verbergt zich. De gemalin van Mensikof is verschrikt. Peter heeft meêlijden met haar. ‘Maar oordeel dan hoe ik gesteld moet zijn’, zegt hij, ‘die mede in Catharina alles mis’. Dit alles wel uit te drukken.
Oppositie. Mensikof door zich-zelf ongelukkig, hij door zijn gunsteling, zijn vriend! dien hij zoo beminde! Etc. Hij ver-

[p. 217]

Bilderdijks toneelontwerp over tsaar Peter bevindt zich als nr. 26 in de map manuscripten van de Leidse Universiteitsbibliotheek die geregistreerd staat als hs. Ltk. 1821 en afkomstig is uit de nalatenschap van de dramaturg-romancier-spellingvernieuwer en Bilderdijk-biograaf Dr. R.A. Kollewijn alias C.P. Brandt van Doorne (1857-1942). De reproductie is op ware grootte; het gaat om een papierstrook van 85 × 160 mm, die aan beide zijden zeer dicht werd beschreven. De door Bilderdijk gebruikte afkortingen werden in de hier bezorgde leeseditie stilzwijgend opgelost.

neemt, hoe Mensikof en met wat oogmerk hij zich in de schermutseling bevond. Peter is aangedaan, maar Catharina -: Mensikof had zich daar tegen verzet: de Hollander heeft deszelfs last getoond. Etc. Dit is klaar.
Mensikof verschijnt als gezonden van den Vizir. Peter stuift op. Mensikof bedaard, zegt thands van wege den Vizir te komen, om hem een vrede aan te bieden. Dat de Czaar daar op andwoorde, dat hij dan, uitgewisseld zijnde, te rug komen zal en zich aan al de gevoeligheid van den Czaar onderwerpen. Die vrede is gepaard met groote eischen (lezing van het laatste woord onzeker, M.d.J.). Peter verwerpt den vrede - wil niets belooven. Etc. Vraagt naar Catharina. Mensikof wil daar geen andwoord op geven, verwijt hem, dat hij in zoo dringend een gevaar, waar 't leven, kroon, en volk geldt, geen gevoel dan voor een vrouw heeft. Etc. Peter wordt hevig. Mensikof steunt op zijn krijgsgevangenschap. Peter vertrekt en beveelt hem spoedig te vertrekken.
Mensikof en gemalin. Ze betreurt hem. Hij ontschuldigt zich door zijn oogmerk; zou nog 't zelfde doen. Een brief

[p. 218]

van Catharina (die intusschen vertrokken is) aan den Czaar. De gemalin verbindt zich dien over te geven. Afscheid van Mensikof van zijn vrouw. Catharina beschouwt als 't oorzaak van alle onheil en 't oogmerk van den Czaar als verijdelt.
Een verward krijgsgerucht. Tijding van oproer in 't leger. 't Volk wil vrede, werpt de wapens neêr Etc.
Peter met gewapenden, woedend. Gaat het oproer dempen of sterven. ‘Zie daar’, zegt hij, ‘zoo zal ik nu gedoemd zijn om van mijn eigen volk vermoord te worden’. Beschouwt Mensikof als oorzaak van dit tumult: en doet hem in de gevangenis sleepen.

■ Vijfde bedrijf

Peter heeft de beroerte gestild. Een brief van Catharina. Zij schrijft hem te verlaten voor eeuwig. Wat dit haar hart kost? dat zij hem teder bemint. Peter hier op weemoedig - een soort van wanhoop van Liefde, zoo als die in een sterk character vallen kan. Maar neen! zegt hij, ik zal alles doen om u weêr te hebben. Nu zijt ge mij nog oneindig dierbarer, daar gij u-zelven opoffert; daar de bron van uw gedrag zoo zuiver is. Men roep Mensikof.
Peter. Mensikof. Hij zegt Mensikof niets te verwijten. Maar zie daar, zegt hij, lees dezen brief. Mensikof leest. Welnu, zegt hij, verdient zulk een hart een kroon? Ja, zegt Mensikof, 't verdient het, en ik kende 't daar voor: maar 't zou ophouden het te verdienen, verandert 't van denkwijze-Etc. Hij wil Mensikof zenden, om à tout prix, vrede te maken.
Intusschen verschijnt de Hollander die ook gevangen genomen was, en nu door den Vizir gezonden wordt, de Vizir ziet van de eischen af. Catharina had den Vizir door redenen en geschenken bewogen; en dus den Czaar en het Rijk behouden. ‘Ô Hemel’, zegt Peter, ‘en zulk eene vrouw mag ik niet bezitten’.
Ja. gij moogt, zegt de gemalin van Mensikof die Catharina wederbrengt, van alle sieraadjen beroofd. Ik heb uw wanhoop gezien, gij kunt zonder haar niet leven, en ze is uwer waardig, ik breng haar u weder. Gij hebt Rusland het aanzijn gegeven, zij heeft het behouden. Thands zijt gij gelijk.
Aandoening. Peter knelt haar schreiend en spraakloos in zijn armen. Mijn vorst, zegt zij. Neen, zeg mijn minnaar, mijn Echtgenoot, zegt hij. Hij beveelt de (elf woorden onleesbaar). ‘Volk’, zegt hij, ‘Zie daar uw Czarin. Wij waren verlooren: zij heeft ons gered. Vereer haar, als mij, door haar zult gij gelukkig; en haar naam teken van uwe grootheid zijn’.

en geen wijze voorzichtigheid vertonen. Zijn goede neigingen moeten zo weinig door wijze bedaardheid worden beheerst, dat zij ieder ogenblik kunnen ontaarden in de ondeugd die uit de overdrijving voortkomt. ‘Zijn deugden moeten overgedreven zijn om te schitteren, zijn dapperheid in vermetelheid, zijn tucht tot gerechtigheid in gewelddadigheid, zijn verontwaardiging in grimmigheid, zijn toorn in woede overgaan.’ Zodra de held ophoudt ons te verontrusten door de mogelijkheid ‘dat hij in een oogenblik van gewicht, zichzelven ontvalle’, is volgens Bilderdijk het dichterlijk belang verloren. Voor de held moeten wij daarom aanhoudend vrezen en hopen en

Bilderdijk

‘geen rust in ons hart hebben...tot dat het stuk uit is’.

Wie niet in de code van de klassieke treurspelillusie gelooft, zou een klassieke tragedie weleens kunnen ervaren als een onbegrijpelijke farce. Het gegoochel met het adellijk begrip ‘honor’ in het Spaanse toneel van de Gouden Eeuw lijkt voor zo iemand waarschijnlijk even onwerkelijk als het gewetensconflict in de beroemde stances van Rodrigue in Le Cid van Corneille. Wie maakt zich nou druk over een ruzie tussen twee schoonvaders! Bij het tweede bezoek van tsaar Peter aan Holland, waren onze brave burgers verbaasd over het gewicht aan sieraden dat zijn gade Catharina placht te torsen. Ik kan me indenken dat een hedendaagse ‘deconstructieve’ lezing van Bilderdijks toneelontwerp tot de conclusie leidt dat de latere keizerin Catharina toch eigenlijk maar een raar bezoekje aan de Turkse vizier moet hebben gebracht. Welke middelen zou die vrouw (vroeger onder meer minnares van Peters raadsman Menzikof!) wel hebben gebruikt om die vizier

[p. 219]

over te halen? Zou het wel alleen bij smeergeld in de vorm van kostbare juwelen zijn gebleven? Bilderdijks antwoord op zulke insinuerende vragen meen ik te kunnen vinden in zijn verhandeling Het treurspel van 1808. Hij schrijft daar dat het treurspel eigenlijk geen middelen heeft om te vermijden dat er door de lotgevallen van een heldenfiguur een onzekerheid in de zedelijke beginsels van het gewone publiek ontstaat. De dichter kan zijn karakters uitbeelden zo hij wil, maar de ‘zwakke hoofden...van den grooten hoop’ zijn nu eenmaal niet in staat: ‘om een’ schijnbaren en voor den dader bedrieglijken beweeggrond van eenen waarachtig recht-vaardigende grond te onderscheiden’!

Voor zover mij bekend, valt er in de vele epische en dramatische bewerkingen van episoden uit het leven van tsaar Peter - al in 1872 verscheen daarover een thematologische studie! - geen enkele tekst aan te wijzen die per se moet worden beschouwd als voorbeeld van Bilderdijks ontwerp. Ik kan alleen opmerken dat hij dezelfde stof heeft verwerkt als voorkomt in twee verschillende stukken van de Duitse auteur F. Kratter, die bijna onmiddellijk na hun verschijnen in het Nederlands werden vertaald. Het eerste stuk (Das Mädchen von Marienburg, 1795) brengt het morganatisch huwelijk van Peter de Grote voor het voetlicht, maar zonder dat daarbij sprake is van krijgsverrichtingen en ook zonder poging de tsaar voor te stellen als een verheven, koninklijk karakter. Peter de Grote tracht Catharina eerst als maîtresse te gebruiken, en pas wanneer dat niet lukt, besluit hij met het deugdzame meisje te trouwen. Kratters andere stuk heet Der Friede am Pruth (1799). Evenals het vijf jaar later verschenen La pace del Pruth, van de succesvolle Italiaanse toneelschrijver Camillo Federici, geeft dit ‘tooneelspel’ een verbeelding van hetzelfde historisch gebeuren waaromheen Bilderdijk zijn ontwerp heeft gebouwd. Maar de uitwerking is in het drukke Duitse stuk heel anders; zo blijkt Catharina al met de tsaar gehuwd wanneer de handeling begint. Volledigheidshalve stel ik nog even vast dat enkele andere in het Nederlands verschenen toneelstukken over Peter de Grote en zijn omgeving in het geheel niet met Bilderdijks ontwerp in verband kunnen worden gebracht, en dat ik de bron daarvan evenmin heb kunnen vinden in een paar daarvoor in aanmerking komende verhalende prozawerken, die destijds waarschijnlijk gretig aftrek hebben gevonden. Bilderdijk bezat met name de in 1814 verschenen twee delen van Mr Jacobus Scheltema's studie Peter de Groote, Keizer van Rusland in Holland en te Zaandam in 1697 en 1717. Dat blijkt niet alleen uit de catalogus van zijn bibliotheek, maar ook uit een van zijn vele onuitgegeven aantekeningenblaadjes, waarop men lezen kan dat de auteur een ‘door-en doordomme’ pedant is, met een ‘gemaakten of liever mismaakten stijl’...

Of Bilderdijk ooit de bedoeling heeft gehad zijn schets uit te werken, valt te betwijfelen. Alleen al de wijze waarop zijn tekst begint, wijkt af van de kladontwerpen die hij duidelijk had bedoeld voor eigen gebruik. In zulke klad-schetsen wordt het eerste toneel eenvoudig door het cijfer 1 aangegeven. Maar in dit toneelontwerp begint Bilderdijk breedvoerig: ‘Omringt van de Turksche overmacht, zonder uitzicht van redding, maar held, opent Czaar Peter de Eerste 't tooneel met Mensikof wien hij ontboden heeft. Expositie van zijn positie...’ Ook de aanwijzing voor het slot van het eerste bedrijf doet vermoeden dat Bilderdijk zijn ontwerp niet zelf heeft willen uitwerken. Ze is daar te uitvoerig voor, en te veel gestileerd. In het derde bedrijf geeft de auteur voor een gesprek tussen Peter en Mensikof aan: ‘Eenig detail van den ontmoeting met den Vizir.’ Hij houdt zich dus als het ware buiten de definitieve versie. De aanwijzingen voor het vierde bedrijf vermelden dat de tsaar op een bepaald ogenblik moet zeggen dat hij in Catharina alles mist. Onmiddellijk laat Bilderdijk daarop volgen: ‘Dit alles wel uit te drukken’, een opmerking die me vrij overbodig lijkt in het ontwerp van een toneelstuk dat men zelf wil schrijven. In het algemeen maakt de tekst van dit ontwerp - ondanks het samengedrongen handschrift op een smalle papierstrook - trouwens een meer afgewerkte indruk dan de schetsen waarvan Bilderdijk enkele tonelen of bedrijven zelf heeft uitgewerkt. Misschien hebben we hier wel te maken met een van de ‘Dramatische voorbeelden’, waarvan Bilderdijk de mogelijke publicatie als ontwerpen heeft aangekondigd in het voorwoord van zijn bundel Mengelpoëzy van 1799. Helaas ontbreken de gegevens die nodig zijn voor een datering van het handschrift. Een watermerk komt zelfs niet voor in de door Bilderdijk gebruikte papierstrook, maar de spelling bewijst dat de tekst in ieder geval geschreven is na 1778.

Literatuuropgave

Van H.H.J. de Leeuwe verscheen bij gelegenheid van zijn veertigjarig doctoraat de samenvattende studie Bilderdijk, het drama en het toneel (Utrecht 1990). Uitgaven en studies met betrekking tot afzonderlijke, pas in onze tijd gepubliceerde toneelfragmenten heb ik vermeld in de bibliografie van Taal van lust en weelde. Bilderdijk et la littérature italienne (Namur 1972). Synthetiserend over Bilderdijks dramaturgie zijn mijn bijdragen ‘Fatum und Prädestination oder: Hat die Tragödie Zukunft. Die holländische Dramaturgie von Willem Bilderdijk’ in Inevitabilis Vis Fatorum. Der Triumph des Schicksalsdramas auf der Europäischen Bühne um 1800 (Bern 1990), en ‘Une tragedie impossible. De la fatalité antique à la prédestination de Calvin’ in Le présent du passé. Essais de littérature comparée (Namur 1994). Aan Joris van Eijnatten dank ik de inlichting betreffende Bilderdijks ongepubliceerde mening over het geschrift van Jacobus Scheltema (Letterkundig museum, B 583 H 3, adversaria iv, collectie Leeflang /a). Bilderdijks toneelontwerp vond ik in de collectie-Kollewijn (hs 1821) van de ub te Leiden.