Literatuur. Jaargang 13

[p. 212]

Het literaire bedrijf
Drenkplaats⁺

Tot de beroemdste vuistslagen uit de Nederlandse literatuurgeschiedenis behoort de klap die E. du Perron uitdeelde aan zijn collegaschrijver Nijhoff, op maandag 15 december 1931, om half twee 's nachts. W.J. van den Akker gebruikte het voorval in Nederlandse Literatuur, een geschiedenis als opmaat voor een verhandeling over een van de belangrijkste polemieken in de literatuurkritiek van deze eeuw: de vorm-of-vent-discussie.

Minder spraakmakend was de voltreffer die de hoofdpersoon van Van der Heijdens Asbestemming raakt op de namiddag van woensdag 26 mei 1993, de uitwerking was er niet minder om. Een schrijver werd op zijn gezicht geslagen om wat hij had geschreven. Ook aan dit evenement lag in feite een literaire kwestie ten grondslag, al kwam de plotselinge uitbarsting van woede bij de agressor eerder voort uit een paroxisme van drank en rohypnol dan uit een authentiek literair standpunt. De aanvaller kwam op voor een vriendin, die op een naar zijn mening pornografische manier ten tonele werd gevoerd in Advocaat van de hanen. Kortom, hier was sprake van het misverstand dat bij de lezer die zelden een roman leest maar niet kan worden weggenomen, ondanks de mededeling dat gebeurtenissen en personen niet in alle gevallen overeenstemmen met feiten uit de werkelijkheid. Zo'n lezer kan de drempel van de wereld zoals wij die kennen en de wereld van de roman met zijn eigen logica niet overschrijden. Aan zo'n lezer gaat de gehele moderne literatuur voorbij waarin het verband tussen feit en fictie tot een probleem is gemaakt.

De reden waarom ik deze vuistslagen te berde breng, heeft te maken met de directe context waarin ze werden uitgedeeld. In het eerste geval voltrok het gevecht zich op het terras van Américain, in het andere geval op het terras van café De Z. In de (on)officiële geschiedenis van de literaire instituties speelt het café een belangrijke rol: het literaire bedrijf werkt er op volle toeren. Literaire reputaties worden er gemaakt en afgebroken, ideeën worden er geboren en verworpen. Het is vooral een broedplaats van mythen die een eigen leven gaan leiden en soms in de officiële literatuurgeschiedenis worden verbonden met belangrijke episoden of modes. Zo kennen we het beroemde Chelsea Hotel als verzamelplaats voor schrijvers in New York. Het existentialisme vierde zijn hoogtijdagen in Les Deux Magots of Flore in Parijs. Het expressionisme en het dadaïsme moeten zijn uitgevonden in het Café des Westens, in het begin van deze eeuw gelegen aan de Berlijnse Kurfürstendamm. De Tachti-gers bespraken hun ideeën onder andere in Hotel Polen, de Vijftigers groepten bijeen in café Eylders.

Onlangs vierde café De Zwart, gelegen aan het Amsterdamse Spui, zijn vijfenzeventigste verjaardag en bij die gelegenheid verscheen een bundel verhalen waarin een vijftiental auteurs hun verbondenheid met het café tot uiting brachten. Wie die bundel doorleest krijgt niet de indruk dat de schrijvers meer met elkaar te maken hebben dan dat zij hun dorst laven op dezelfde plaats. Of De Zwart ooit in een literatuurgeschiedenis wordt opgenomen omdat er een literaire stroming tot ontwikkeling kwam of omdat er belangrijke ideeën geboren werden, waag ik te betwijfelen. Als het gaat om het aantal schrijvers dat het café onder zijn bezoekers telt, zou De Zwart het moeten afleggen tegen Welling in de Concertgebouwbuurt.

De importantie van café De Zwart schuilt in zijn geografische ligging: het vormt een brandpunt van een reeks literaire instellingen die alle gevestigd zijn binnen een straal van een kilometer: de belangrijkste boekhandels en antiquariaten vind je in deze omgeving, de grootste literaire uitgeverijen zijn er gevestigd, je vindt er de universiteiten en hogescholen, kunstenaarssociëteiten, de subsidiegevers doen hun werk in deze buurt, de weekbladen houden er domicilie, er zijn studio's van radio en televisie, je vindt er de bühnes, waar schrijvers uit hun werk voorlezen. Het is een heel kleine wereld die zijn afspiegeling vindt in dat kleine café, waar op vrijdagavond uitgevers, redacteuren, journalisten, subsidiënten, boekverkopers en inderdaad, ook schrijvers schouder aan schouder staan. Op zo'n avond worden er heel wat zaken gedaan

+ Anthony Mertens is redacteur bij Em. Querido's uitgeverij.

[p. 213]

tussen twee glazen bier door. Het zijn zaken die bijna nooit worden opgeschreven, maar meer invloed hebben op het literaire bedrijf dan menigeen wil toegeven.

Een literatuursocioloog zou hier vruchtbaar veldwerk kunnen verrichten. Hij zou de modes in de literaire wereld kunnen volgen. De laatste jaren zou hij kunnen constateren dat na de figuren van Marx en Freud de naam van Nietzsche weer in opmars is. Misschien wel als alibi voor al die drinkgelagen die via deze filosoof opgewaardeerd kunnen worden tot een dionysische ervaring, waarin het sacrale of het sublieme aanraakbaar wordt net zoals in de kunst. Hij zou, als hij zijn oor goed te luisteren legt, na kunnen gaan hoe jury's hun werkzaamheden verrichten, hoe boeken naar de schroothoop worden verwezen, hoe publiciteit rond andere boeken en schrijvers wordt gegenereerd. Hij zou uit de telkens weer plotseling uitbrekende vetes en even plotseling opbloeiende vriendschappen een mooie netwerk-analyse kunnen maken in een microscopische wereld, waarin conflicten nooit lang kunnen bestaan omdat men elkaar niet kan ontlopen.

Zelf kom ik al sinds mijn studententijd in dit café; toen liepen daar de discussies over de hervorming van de universiteit en over politieke in het algemeen hoog op, om in de jaren tachtig langzaam uit te doven. Pas de laatste jaren is het me opgevallen hoeveel schrijvers, uitgevers en andere werknemers van het literaire bedrijf er samenscholen. Over een paar maanden of een jaar kan het gezelschap weer een geheel andere gelegenheid frequenteren, want het is raadselachtig waarom op het ene moment een café als literaire ontmoetingsplaats in zwang is, om op het andere moment uit de gratie te zijn. Persoonlijk zou ik het niet zo verschrikkelijk erg vinden als de karavaan voorbijtrekt, want ik heb tot mijn leedwezen gemerkt dat mijn vrijetijdsasiel tot werkterrein is geworden, waar je niet meer vrijuit kan spreken. Het café is een literair totaaltheater geworden, waarin de rollen nogal eens verwisseld worden. Een historicus als Robert Darnton zou deze periferie van de literatuur uitstekend in kaart kunnen brengen als een verzamelplaats van verloren illusies, als een plaats van literaire plannen die geen doorgang vonden.

Anthony Mertens