Literatuur. Jaargang 13

[p. 170]

Boek en Film
Een remake van het oeuvre van F.B. Hotz?⁺

Van een goede scenariste vernam ik dat ze de dialogen tot zich liet doordringen, ze dan zelf uitsprak en wel eens vreselijk had moeten huilen. Gelukkig is het echter niet alleen aan schrijvers voorbehouden om personages en de gebeurtenissen waarin zij verwikkeld zijn tot leven te kunnen wekken. De meeste lezers van romans en verhalen zien wat zij lezen af en toe voor zich, alsof het een scène van een speelfilm betreft. Dat laatste lijkt me betekenisvol: volwassen lezers onderscheiden zich van kinderen doordat hun verbeelding meer op een speelfilm lijkt dan op de werkelijkheid. De ervaren lezer laat zich sturen bij het vormen van een visuele voorstelling en wordt niet gehinderd door het feit dat de voortgang van de verbeelding af en toe wordt onderbroken door aanwijzingen, zolang ze maar leiden tot een verscherping van het beeld. Zelfs enige trial-and-error wordt op prijs gesteld, de geoefende lezer schept er genoegen in om door herhaaldelijk lezen van een fragment de beste ‘verfilming’ te ontdekken. De beste lezers zijn metteur-en-scène, director of photography, en niet te vergeten: spelregisseur tegelijk. Ze lispelen fraaie teksten en trekken er de bijbehorende gezichten bij, net zolang tot ze tevreden zijn over het eindresultaat. Pas dan hebben ze de betreffende passage uit-gelezen. Om die reden stellen ze geen prijs op werkelijke verfilming of andere verbeelding: het verhaal is al uit, en dus geheel verbeeld. Het gaat er niet eens in de eerste plaats om dat men de verbeelding van een ander opgedrongen krijgt, nee, iedere verbeelding is overbodig, want al gedaan. Verfilming is remake!

Als lezen zo in in zijn werk gaat, ligt in elke roman en in elk verhaal een film besloten. De schijnbare onverfilmbaarheid van sommige romans is terug te voeren op het gegeven dat in sommige gevallen - goede literatuur? - het uitpakken wat meer moeite kost dan gewoonlijk. De verhalen, daarentegen, die verfilmd zijn, waren gemakkelijk uit te pakken. Dat neemt natuurlijk niet weg dat de regisseur er als goede lezer met een filmtechnische knobbel nog het zijne aan heeft toegevoegd: Corman behandelt Poe, Hitchcock transponeert Highsmith en Renoir eigent zich Zola toe. Als boek waren de betreffende verhalen al succesvol om dezelfde redenen als die waarom er gemakkelijk een prachtfilm van te maken was: visualisatie kost weinig moeite. Interessanter wordt het dan ook als we ons de verfilming voorstellen van verhalen waarvan de verbeelding bij het lezen zowel meer inspanning vergt als een grotere visuele voldoening geeft. Hoewel ik - als goede lezer, natuurlijk - de meeste verhalen van F.B. Hotz al uit heb, ben ik erg benieuwd te weten hoe een visualisatie van zijn werk door een ander eruit ziet, want dat voldoet uitstekend aan de combinatie van visualiteit en complexiteit waar ik net op doelde. Sommige bestaande films laten per ongeluk al iets van zijn wereld zien. De bijeenkomsten van de jongens en meisjes in ‘Bij nader inzien’ op zolderkamers van een van hen hebben er wel iets van. En de avonturen van Alexander in Bergmans ‘Fanny en Alexander’ doen me denken aan de manier waarop Hotz' mannelijke hoofdpersoon in zijn kinderjaren gefascineerd werd door wat hij om zich heen zag, het bizarre gedrag van volwassenen, de moderne techniek, de muziek en af en toe een wonder. De mooiste verhalen van Hotz handelen over de muzikantenwereld. Ze gaan over de broosheid van succes, het onbegrip bij het publiek, het ideaal, of liever de heiligheid van de lichtende muzikale voorbeelden en de wurgende noodzaak van geld verdienen. De romantiek van de jongensclub legt het in die verhalen af tegen het realisme van de vrouwen. De visualiteit van deze verhalen is een complexe. Neem bijvoorbeeld ‘Proefspel’, het titelverhaal uit de gelijknamige bundel. Wij volgen de muzikant Borg op weg naar huis na een geslaagd optreden. Het is een winderige nanacht, en Borg is met zijn trombonekoffer in de hand, van zijn fiets afgestapt om in een automatiek even rust te nemen. Het fragment laat zien waar de lezer even aan het werk moet bij zijn eigen verfilming.

Borg stapte af bij een automatiek en zocht met stroeve handen naar een kwartje. Hij liep de schelverlichte kleine hal in. Uit het nachtelijk niets dook een rijwielagent op die de late klant wantrouwig opnam. Maar Borgs instrument,

+ Ed Tan is als hoogleraar verbonden aan de opleiding Vergelijkende Kunstwetenschap: Woord & Beeld van de Vrije Universiteit te Amsterdam.

[p. 171]

veilig aan zijn voet op de met vette papieren besmeurde vloer, redde hem direct. De agent glimlachte zoals een schout naar nachtelijke speellieden eeuwen her, tikte aan de pet en verdween.

De passage begint zeer mimetisch, maar gaat over in een minder onmiddellijke beschrijving. Hoe ziet zo'n schout eruit, en hoe glimlacht hij in deze situatie?

De Wet en de goden gunden Borg z'n kroket. Het was de laatste van de automaat. Hij kreeg er eigenlijk nog meer honger door, maar ook dat was best.

De twee slotzinnen van de passage brengen een heel bepaalde attitude van de verteller tegenover het personage aan het licht. Borg is maar een kleine man, wiens vergenoegde stemming in contrast wordt gezet met de onmiddellijke realiteit van het weer, de lokatie, de bevreemding die hij wekt en het armoedige bestaan dat hij eigenlijk leidt. Kennis genomen hebbend van dit perspectief, draai ik als lezer de film terug en verander wat details. Borg glimlacht verheven, maar ook bête, maar niet teveel, want daarvoor vind ik hem te aardig. Mijn camera blijft even stilstaan bij een goed zichtbare slijtage in de zoom van zijn pantalon. Ja, zo ziet hij eruit. Wat zou de filmer ervan maken? Hij kan natuurlijk geen concreet equivalent verzinnen voor Wet en goden, en het tonen van ‘de laatste kroket’ is hem, naar ik hoop, in het eerste jaar van de Filmacademie al definitief ontraden. Zou hij dan de laatste twee zinnen als vertellerscommentaar in de vorm van een voice-over gieten? Maar hoe zou die externe verteller dan eerder geïntroduceerd zijn? Of zou de filmer kiezen voor een visueel commentaar? De camera rijdt naar achteren en de etende Borg wordt een detail in een helverlichte ruimte die afsteekt tegen het donker van de straat (Pas op, maak er geen Hopper van, die ik niet bedoelde!). Maar het meest benieuwd ben ik naar de wijze waarop de details van de uitbeelding de grotere thema's voorbereiden. Kan de filmer hier al duidelijk maken dat Borg verknocht is aan muziek, aan zijn muziek en dat die verknochtheid in al zijn intensiteit geconcentreerd is in zijn verhouding tot zijn instrument? (‘veilig aan zijn voet’, et cetera, is mogelijk letterlijk over te nemen: een gewoontegebaar waarmee Borg het tegen zijn voet aanschuift). Dat zijn muziek staat voor een voorbije tijd? Dat die tijd op zijn beurt weer voor een belangrijk deel bestaat uit muziek en kunst? Dat meer realistische anderen, veelal vrouwen, pogingen doen om Borg te redden uit zijn nostalgische fixatie en dat Borg wel inziet dat zij gelijk hebben, maar dat niet kan toegeven? Zulke wijdere overwegingen maken het aantal mogelijkheden waaruit de filmer kan kiezen bij het weergeven van deze korte scène nagenoeg onbegrensd. Hij zou de passage zelfs kunnen schrappen...

Dat is een onverdraaglijke gedachte! Het lijkt mij maar het beste als de filmer vantevoren overleg met mij pleegt, of met een andere liefhebber van Hotz, zodat wij vrede kunnen hebben met zijn oplossingen. Nu ik erover nadenk geloof ik dat dit overleg misschien wel zou kunnen uitgroeien tot een spel met vaste regels. De lezer visualiseert een passage uit ‘Proefspel’ en verbaliseert die in de vorm van een draaiboekfragment: ‘medium close Borg, tilt-down naar zoom van broek’. Dan is de filmmaker aan de beurt. Iedere zet wordt door de ander goedgekeurd, verworpen of geamendeerd. Een schaakklok loopt. De duur van de partij bedraagt precies anderhalf uur. Wie zijn tijd heeft verbruikt moet lijdzaam toezien hoe de ander de film voltooit. Na enige dagen oefening zijn beide spelers net zo goed op elkaar ingespeeld als Buñuel en Dali toen ze in 1929 ‘Un chien Andalou’ schreven, ongeveer op dezelfde manier. Vervolgens kan het gehele oeuvre van Hotz verfilmd worden, misschien als één lange film van pakweg drie uur. Met veel muziekscènes, en voor een deel bedachte dialogen, die immers schaars zijn in de verhalen. Maar als de filmmaker een goede lezer is, dan kan hij dit spel ook solitair spelen. En als hij of zij ook goed filmt, dan zal een schitterende film het resultaat zijn. Ik delegeer bij deze mijn remake ‘Proefspel’ (Ned., 1997) van de verhalen van F.B. Hotz aan Frans Weisz (r.) en René Seegers (pr.), op voorwaarde dat zij Maria Goos (sc.) erbij vragen.

Ed Tan