Literatuur. Jaargang 13

[p. 148]

Het literaire bedrijf
Liesjes Luiletterland

In mijn vroegere leven als universitair docent placht ik nog wel eens een college te geven over een literair fenomeen, waarvoor in de jaren zestig een nieuwe naam werd bedacht maar dat al zou oud is als de vroegste geschriften van de mensheid. In de klassieke oudheid was het al een bekend gegeven dat je de stijl van een auteur het best leerde kennen als je zo nauwkeurig mogelijk zijn teksten kopieerde. Een tekst overschrijven betekende een hommage van de leerling aan de bewonderde meester. Pas als de kopiist zich de stijlen van anderen had eigengemaakt, opende zich de mogelijkheid dat hij, mits hij over het nodige talent beschikte, een eigen stijl ontwikkelde en dat zijn geschriften op hun beurt weer voorbeelden werden voor latere leerlingen. Het was dus geen schande als je passages of denkbeelden aan anderen ontleende: uit bloemlezingen is de kunst van de welsprekendheid ontstaan.

In de negentiende-eeuwse romantiek leek deze ambachtsschool van het schrijven in de vergetelheid te raken met de opkomst van allerlei genieën die hun oorspronkelijkheid ofwel van god of van moeder de natuur hadden meegekregen. Sindsdien viel erg vaak de term plagiaat, wanneer men ontdekt had dat een auteur leentjebuur bij een collega had gespeeld. Tot aan de dag van vandaag gelden de eigendomsverhoudingen in de literatuur, al werden daar in de jaren zestig kanttekeningen bij gezet. Julia Kristeva introduceerde de term ‘intertekstualiteit’ en liet haar twijfels blijken over de houdbaarheid van romantische begrippen als genialiteit en originaliteit. Haar opvattingen baseerde ze op haar onderzoek van de werken van de Franse avantgarde, maar binnen de kortste keren werden ze afgezwakt overgenomen in de literatuurwetenschap die een nieuw domein van onderzoek ontdekt leek te hebben. De populariteit van de intertekstualiteit in de jaren daarna zou wel eens symptoom kunnen zijn van de teloorgang van het culturele encyclopedische geheugen, waardoor men bij het lezen van eigentijdse romans en gedichten de citaten uit de bijbel of uit de geschriften van de klassieke oudheid niet meer herkent. Het is bijna een aangelegenheid voor connaisseurs en fijnproevers geworden om het spel te kunnen doorgronden dat hedendaagse schrijvers met hun klassieken spelen. Misschien is dat intertekstualiteitsonderzoek tegenwoordig wel heel noodzakelijk om de parodiërende, ironiserende of satirische aard van teksten nog te kunnen herkennen.

Ik moest aan mijn vroegere colleges terugdenken toen ik onlangs het artikel van hp/De Tijd las, dat op het omslag werd aangekondigd met het portret van een fotomodel, gefotografeerd op het Spui met de Athenaeumboekhandel op de achtergrond. Zo'n foto maakte op mij de indruk van een citaat, een indruk die werd versterkt door de titel van het artikel, dat op het omslag was afgedrukt. Vroeger, in mijn colleges, zou ik met enige gewichtigheid hebben gesproken over opzettelijke intertekstuele signalen. ‘Lotte Lely in Luiletterland’ riep bij mij onmiddellijk reminiscenties op aan dat amusante boek van Remco Campert, die bij die gelegenheid in 1968, toen de spellingskwestie weer eens speelde, ironisch zijn naam als Remko Kampurt schreef. Tjeempie! of Liesje in luiletterland heb ik indertijd met veel plezier gelezen en kennelijk velen met mij want het boek werd vele malen herdrukt. In mijn boekenkast kwam ik tenminste nog een dubbelexemplaar tegen uit 1976 en dat was toen al de achtste druk.

Al enigszins gewaarschuwd begon ik het artikel te lezen om al na drie regels te weten dat het om een satirisch verzinsel ging. De journalist had Lotte genood naar de lounge van het prestigieuze Amstelhotel voor een interview. Ze opende het gesprek met de mededeling dat ze net daarvoor met mij had geluncht, wat haar niet helemaal bekomen was vanwege de copieusheid van de maaltijd: krabsalade, zalmmousse en witte wijn. Ik had het dus wel heel gemakkelijk bij de herkenning van dit omslagartikel als een fake. Onze lunch heeft nooit plaatsgevonden eenvoudigweg omdat Lotte uit de duim was gezogen van de auteur, wiens naam ik kende als de schrijver van een moderne zedenschets, een roman gepubliceerd bij Nijgh & van Ditmar. Van hem had ik vroeger wel eens stukken gelezen in Propria Cures, een blad dat een reputatie heeft opgebouwd op gebied van mystificaties. (Andermaal

[p. 149]

een intertekstueel signaal, zou ik hebben opgemerkt, in mijn college.) Het artikel bevatte te veel ongerijmdheden en overdrijvingen om als een serieus interview te kunnen worden opgevat. Lottes vader zou nog geschaakt hebben met Lodewijk van Deijssel in sociëteit Teisterbant in Haarlem. Een eenvoudige berekening zou de lezer op de gedachte hebben kunnen brengen dat er in dat verhaal iets niet klopte. Haar antwoorden op vragen over de belangrijkste thema's in haar werk, over de motieven van haar schrijven waren zo nadrukkelijk leeghoofdig dat geen mens zou kunnen geloven dat een uitgever achter haar aan zou zitten. Tenzij men natuurlijk uitgevers zelf als leeghoofden beschouwt die niet weten wat ze uitgeven en uitsluitend commercieel succes najagen.

Ik vrees dat dat beeld wijd verspreid is want de dagen na de verschijning van het hp -nummer kwam ik tot de ontdekking dat heel wat lezers het verhaal ernstig hadden genomen, en onder hen waren niet de geringste lezers. Zelfs Remco Campert had er geloof aan gehecht. Harry Mulisch bleek ‘not amused’, de Volkskrant schreef in de weekbladenrubriek over de hp als een ‘blaadje’ waarvan men voortaan niet meer kan weten, wat daarin wel en wat daarin niet serieus te nemen valt. Zelfs het nos -journaal, hoorde ik, bracht het als nieuws.

Ik had het gemakkelijk om de verzonnen satire te herkennen, ook nog om een andere reden. In mijn eerste column voor dit blad heb ik schertsend het beeld beschreven van literaire uitgevers die wanhopig op zoek zouden zijn naar Susan. Ik ontwierp haar beeld, volledig opgebouwd uit clichés die je zou kunnen terugvinden in de kolommen van glossy bladen als Cosmopolitan, Esquire of hp/De Tijd. Susan had filosofie gestudeerd, hield van het werk van Bataille, op twintigjarige leeftijd had zij de boeken van Couperus verslonden. Ze hield zich graag op in Parijs, bezocht daar bij voorkeur de beroemde cafés uit de tijd van het existentialisme, Flore en Coupole. In het hp omslagartikel zou Lotte Lely haar vriendin hebben kunnen zijn, al is zij daar 21 en Susan veertien jaar ouder. Maar ook Lotte was gek op Bataille, bezocht graag café Flore toen zij in Parijs studeerde, kreeg als kind het werk van Yourcenar met de paplepel ingegoten. In mijn column schreef ik dat de uitgevers niet zozeer op zoek zijn naar Susan, maar omgekeerd juist dat Susan amechtig uitgevers najaagt. Ik beschreef het (overigens evenzeer gefingeerde) geval van een ingezonden manuscript dat vergezeld ging van een prachtige foto van een vijfendertigjarige vrouw, afgebeeld in een bestudeerde pose, La Penseuse, gezien door de camera van een reclamefotograaf. Uit haar begeleidende brief bleek dat Susan een literair agent had genomen (in hp/De Tijd heeft haar vader deze rol op zich genomen), een agent die subtiel wijst op de belangstelling van Faber & Faber en Diogenes Verlag (in hp zouden Meulenhoff, Arbeiderspers en de Bezige Bij met elkaar in de slag zijn). In Susans geval was een communicatieconcept bijgevoegd: wanneer en onder welke voorwaarden Susan bereid is tot interviews, signeersessies en literaire brunches. Over het manuscript werd verder helemaal niet meer gesproken. Het vormde net als in het geval van Lotte Lely hoogstens de aanleiding voor de implementatie van het communicatieconcept. Spielerei, allemaal.

Wie nu denkt dat ik hier suggereer dat hp/De Tijd een lichte vorm van plagiaat zou hebben gepleegd, miskent de kracht van het cliché dat ons beeld van de wereld meer bepaalt dan ons lief is. hp/De Tijd schreef een week later dat ze satire had willen bedrijven met de tegenwoordige toestand in de uitgeverswereld. Ik denk er anders over: hp/De Tijd heeft aan zelfkritiek gedaan. Ze heeft satire bedreven met het beeld dat het blad in haar kolommen week in week uit oproept, het clichébeeld van de grachtengordel, waarmee de lezers van het blad door de jaren heen zo vertrouwd zijn geraakt, dat ze er in zijn gaan geloven. Intertekstueel onderzoek zou in het luiletterland van hp/De Tijd nog echt van dienst kunnen zijn. hp zou de totstandkoming van haar eigen clichés eens moeten onderzoeken.

Anthony Mertens⁺

+ Anthony Mertens is redacteur bij Em. Querido's uitgeverij.