Literatuur. Jaargang 13

[p. 29]

Boek en Film
Doeschka Meijsings Tijger, tijger! als film

De redactie van Literatuur nodigde een aantal filmwetenschappers, neerlandici, filmers en recensenten uit om een korte bijdrage te leveren over de relatie tussen literatuur en film. We vroegen hun om een persoonlijke gedachte, met ruime aandacht voor de vraag welke Nederlandse roman bij uitstek geschikt zou zijn voor een verfilming - of welke juist niet. In de komende afleveringen van Literatuur volgt een aantal reacties. Hier de bijdrage van Maaike Meijer.

Op de vraag naar het Nederlandse boek, of boeken, die het goed zouden doen bij verfilming, greep ik meteen naar Doeschka Meijsings Tijger, tijger! Een dierbaar boek, deze derde roman van Meijsing uit 1980, die ook bij herlezing volledig stand houdt.

Hoewel veel lezers hun dierbaren juist schijnen te willen beschermen tegen de wandaad van de visuele invulling die alle innerlijke beelden doodt, zo niet ik, althans niet bij dit boek. Tijger, tijger! roept de bijbehorende film welhaast op. Het is een uitermate visueel boek, een boek met prachtige locaties (een huis aan het water, een glasfabriek, een oud Duits dorp, Venetië, het eiland Murano) en met intrigerende personages en dialogen. De locaties worden evocatief beschreven:

Het huis van mevrouw Vrouwenvelder was van buiten koel en wreed. Het stond als een hardvochtige wit gepleisterde rechthoek direct aan de straatweg langs een vaart. De eerste keer was ik er op een zonnige septembermiddag. De luiken aan de voorkant waren gesloten tegen het licht en de warmte. Blind stond het als enige langs de vaart. (10)

Tijger, tijger! is een boek waarin verschillende tijdlagen door elkaar spelen, zodat door middel van flashbacks kan worden teruggegaan naar locaties en personen van een halve eeuw of meer geleden. Veel is in dit verhaal geheimzinnig: er zit een aantrekkelijk detective-element in. In het kort handelt het over een jonge vrouw - de ‘ik’ - die samenwoont met een lesbische professor. De professor gaat enige tijd van huis om gastcolleges te geven in Berlijn, terwijl de ‘ik’ een baantje neemt bij de oude mevrouw Vrouwenvelder, laatste overlevende van een dynastie van vermaarde glasfabrikanten. De opdracht is de geschiedenis van deze familie en de fabriek te schrijven. Daartoe trekt zij zich met de stapels archief terug in een zolderkamer van het landhuis, en reconstrueert de geschiedenis temidden van foto's, dagboeken, brieven en jaarverslagen. Zij voert gesprekken met de imposante mevrouw Vrouwenvelder (mooie rol voor Dora van der Groen of Ellen Vogel), al gauw gedwarsboomd door de sinistere aan drank verslaafde bediende Mortien (Rijk de Gooyer), die ook al twee voorgangers heeft weggewerkt. Hij wil een puur economische bedrijfsgeschiedenis met veel cijfers en statistieken, geen ontraadseling van de duistere familiegeheimen. De familie - die behalve de oude mevrouw Vrouwenvelder bestond uit vader, zonen en mannelijke vrienden - is gruwelijk bezocht door de dood. Bovendien had een van de zonen, Jacob, een liefdesrelatie met de man die nu directeur is van de glasfabriek, mr. Lefebre. De ‘ik’ gaat deze Lefebre (Jeroen Krabbé) bezoeken en ze vallen op elkaar, vrijen zelfs met elkaar. Ook dat zou een reden kunnen zijn om dit boek te verfilmen: lesbo's en homo's vrijen in het huidige tijdsgewricht gemakkelijk buiten de deur - terwijl heteroseksuelen ook gemakkelijker dan vroeger homoseksuele avonturen hebben. Deze vrijzinnigheid wordt in Tijger, tijger! voorgesteld als vanzelfsprekend - zoals ook de levens van lesbiennes en homo's als vanzelfsprekend in beeld worden gebracht. Dat brengt een speciale esthetiek met zich mee, die filmisch prachtig zou kunnen worden uitgebuit. Het androgyne karakter van de professor, zowel zeer vrouwelijk, stijldansend in rokken, als zeer mannelijk, met rijglaarzen en matrozenbroek, zou fraai in beeld kunnen worden gebracht. De hoofdpersoon is zelf ook ambigu. Gezeten temidden van het Vrouwenvelder-archief herinnert zij zich steeds taferelen uit haar jeugd, temidden van haar broertjes. Verliefd op een kille moeder, die haar steeds verstoot, ontdekt zij in Shakespeares jongensmeisje Rosalind (uit As You Like It) haar eigen identiteit. Als jongetje kan zij zich beter afsluiten voor het verlangen naar de moeder. Zij fantaseert zichzelf in de rol van Mowgli (vanaf dat mo-

[p. 30]

ment noemt zij zich steeds ‘de jongen M.’) die op een olifant rijdt. Hoe mooi zou deze scène niet te filmen zijn:

Hij pakte de witte handdoek van de wastafelstang en bond die als een tulband om zijn hoofd. Hij deed zijn pyamajasje uit en klom op de tafel, nam de kleermakerszit aan. Tot onder zijn navel zag hij zichzelf in de spiegel. Hij knikte naar zichzelf en hief zijn vuist op voor een groet. Ernstig bleef hij zitten en keek naar zijn spiegelbeeld zonder zijn ogen neer te slaan. Langzaam begon onder hem de olifant te bewegen, in kalme pas. De schouders van het dier drukten nu in zijn linker- dan in zijn rechterdij. Zo werd hij door het oerwoud gedragen. ‘I'm of the jungle and not of the jungle’ zei de jongen M. in de spiegel. (64)

Een kunstgreep die in dit boek regelmatig terugkeert is dat fantasie heel gemakkelijk even tot werkelijkheid wordt, om dan weer terug te keren tot de fantasiestatus. Zoals hierboven de olifant gaat bewegen, zo lopen bij binnenkomst in huize Vrouwenvelder de jonge meneren in plusfours de trap af, totdat ze weer stollen tot het schilderij waar de ‘ik’ naar kijkt. De scheiding tussen fantasie en werkelijkheid is even dun, als die tussen heden en verleden. Een laatste geschiedenislaag wordt gevormd door herinneringen aan oudtante Lotte, de zuster van de grootmoeder en rebel van de familie, op wie de ‘ik’ lijkt. Als jong meisje gooide tante Lotte, woedend vanwege haar verdorrende jeugd, eens kalm en vastbesloten een enorme spiegel van bovenaf het trappenhuis naar beneden:

De klap op de betegelde vloer moet overweldigend zijn geweest. Maar wat mij als een echo van vroeger bij is gebleven, was het onheilspellende ‘und überall Glas, überall Glas’ dat de volwassenen elkaar nazeiden als het verhaal weer eens boven tafel kwam. (18)

Door de motieven van het glas en de dood raken de geschiedenissen van familie Vrouwenvelder en van de familie van de ‘ik’ met elkaar verweven. Wat in de tekst motief-rijm is, zou in de film iets als beeldrijm moeten worden. De spiegels, het glas, de dood - vooral in de eindfase, die zich in Venetië afspeelt - moeten dan gaan rondzingen door alle scènes. In Venetië, waar de ‘ik’ de haar verleende opdracht komt afmaken, is ook haar moeder. De relatie tussen de ‘ik’ en de moeder is nu tot op het bot verkild. Het is 2 november, Allerzielen. Het mist, de vaporetto vaart langs het kerkhof van San Michele, er is een dik schooljongetje dat verwilderd en schor een liedje zingt. De moeder vertelt een oeverloos verhaal over een glazen stop-ei, met dode bloemen erin, dat de ‘ik’ vroeger eens als kind had gestolen. Het lijkt alsof alle motieven hier samenspannen om een sfeer van doelloosheid op te roepen. Uiteindelijk blijkt de geschiedenis van de glasfabriek ook nog vergeefs te zijn geschreven. Wanneer de ‘ik’ het komt inleveren is mr. Lefebre al vertrokken uit zijn hotel. In de brief die hij achterliet vertelt hij dat hij ontslag heeft genomen als directeur van de fabriek, zodat al het werk voor niets is geweest. Die dooltocht naar dat hotel door de Venetiaanse stegen, langs de dode vissen in het ijs op een kraam, zou ook prachtig zijn voor een film. Der Tod in Venedig, maar dan met Aschenbach als vrouw. En niet eindigend met een zelfmoord, maar met een definitieve scheiding van de kille moeder.

Ik zou niet alleen Tijger, tijger! graag als film willen bekijken. Ook andere boeken van Meijsing lenen zich daartoe: De beproeving zou een prachtig liefdesdrama zijn, Vuur en zijde eindigt met een kolossale brand, die ik voor mijn ogen door de lucht zag sproeien, Robinson zou een mooie middelbare schoolfilm kunnen worden. Alleen Beer en Jager, een fijnzinnig symbolisch sprookje, laat zich niet verfilmen. Dat behoort weer tot de boeken, die juist voor al te letterlijke visuele invulling behoed moeten worden.

Maaike Meijer⁺

+ Maaike Meijer is universitair hoofddocent bij de vakgroep Vrouwenstudies Letteren van de Universiteit Utrecht.

Literatuuropgave

Robinson (1976), Tijger, tijger! (1980), Beer en jager (1987), De beproeving (1990), Vuur en zijde (1992), werden alle gepubliceerd bij uitgeverij Querido, Amsterdam. Een meer uitgewerkte analyse van Tijger, tijger! biedt M. Meijer, ‘De scheiding van moeder en dochter’, in: Lover 1981 no 2.