Literatuur. Jaargang 12

[p. 332]

De buitenstaander
Neelie Kroes: ‘Er zou altijd wat meer tijd moeten zijn om te lezen, maar zo zit het leven nu eenmaal niet in elkaar’

Na negentien jaar politiek, waarvan zeven jaar als minister van Verkeer en Waterstaat, werd drs. Neelie Kroes (1941) in 1991 president van Nijenrode. ‘Dat is nog steeds een uitdaging. Ik ben lang actief geweest in de politiek. Dat was interessant, maar daar moet je ook een keer af. Je moet kijken of het leven buiten de politiek ook interessant is, en dat is zo. Heel afwisselend.’ Onlangs trad ze in het huwelijk met Bram Peper, burgemeester van Rotterdam. Allebei zijn ze bezeten van literatuur.

‘Ik lees meer dan in mijn politieke bestaan. Politieke dagboeken of memoires hebben niet speciaal mijn voorkeur. Ik zal ze ook nooit schrijven. Het is me verschillende keren gevraagd, maar dat doe ik niet. Ik heb misschien een en ander meegemaakt. Maar mijn standpunt is: heeft een ander daar iets aan? En mijn antwoord is: zo weinig. Daar moet je iemand niet mee lastigvallen.

Ik lees ook politieke dagboeken van anderen niet zo vaak. Ik heb het boek van Zijlstra gelezen en dat van Van Lennep, maar veel meer als econoom. Ed. van Thijns Retour Den Haag heb ik wel gelezen. Ed heeft een vlotte pen. Zijn boek leest gemakkelijk weg. Het is ook interessant dat je een aantal dingen hebt meegemaakt, door Bram, van dichterbij, of zelf. Ik zou het alleen niet doen. Maar daarom kun je natuurlijk wel ervan genieten wanneer een ander het doet.

Voor mijn werk zit ik nogal eens in het vliegtuig en dan kun je lekker doorlezen. Bovendien ben ik met een man getrouwd die heel veel leest en dan word je vanzelf geïnspireerd. Er zou altijd meer tijd moeten zijn om te lezen, maar zo zit het leven nu eenmaal niet in elkaar. Dus de stapel naast het bed is groter dan ik wil en hij groeit nog steeds. Daar is niet tegen op te lezen.

In een boekwinkel rondneuzen vind ik iets fascinerends. Dan ga ik dus voor de bijl. Er is een hele leuke boekwinkel in Rotterdam, een heel klein boekwinkeltje waar twee meiden in staan die zelf heel veel gelezen hebben. Ze weten ook een beetje hoe ik in elkaar zit. Dus dan krijg ik adviezen van wat de moeite waard is en dan koop ik weer boeken, wel wetend dat de stapel nog heel groot is naast het bed. Maar dan heb ik ook het idee dat als ik later veel tijd heb, ik alvast een voorraadje heb. Het is seen soort eekhoorntjes-gedrag: alvast de wintervoorraad aanleggen. Ik word ook erg beïinvloed door Bram, die zo mogelijk een nog grotere afwijking heeft om boeken te kopen. Ook hij komt met stapels thuis. Hij koopt ook speciaal voor mij en zegt dan: dit moet je lezen.

In principe lees ik meer Nederlandse dan buitenlandse literatuur. Maar als ik in de Verenigde Staten ben, koop ik wel weer 0 bij wijze van spreken - boeken per kilo. Dat is natuurlijk heel verleidelijk en dan zit er weer veel Engelstalig bij.

Ik probeer de recente Nederlandse literatuur bij te houden. Vrij Nederland heeft een goed overzicht. Ik koop vaak boeken omdat de recensies me aanspreken. En dan stel ik regelmatig vast dat ik een andere mening heb dan de criticus. Soms denk ik: hoe kunnen ze het mooi vinden, maar ook omgekeerd: hoe kan het dat ik een boek in één adem uitlees terwijl een ander er op begint te vitten?

Ik heb net Een huwelijk van Hendrickje Spoor uit. Dat boek hoeft voor mij niet. Het deed me denken aan de meisjesboeken van Sanne van Havelte. Meisje Peper (geen familie voor zover we weten) vind ik wel heel goed schrijven. Het is haar taalgebruik dat me aanspreekt. Dat soort boeken vind ik mooi.

Ook het interview met Connie Palmen in Opzij vond ik heel goed. Zeer indrukwekkend. Wie

[p. 333]

het niet heeft gelezen, moet het vandaag nog doen. Het is heel knap zoals ze zich in taal uitdrukt. Ze brengt het heel goed onder woorden: emotie, menselijke relaties, wat het leven meebrengt. Zeer de moeite waard. Haar romans heb ik ook verslonden. Maar ik vind haar met name in interviews goed, ook omdat het iets betreft, een gebeurtenis uit iemands leven, waar je niet veel fantasie bij nodig hebt om je er iets bij voor te stellen: het verlies van een geliefde. Maar zoals ze daarmee omgaat, zoals ze dat beschrijft is buitengewoon knap.

Ik stel vast dat ik een voorkeur heb voor vrouwelijke auteurs. Het is zeker niet bewust, maar in de praktijk is het wel zo. Ik vind Lieve Joris heel goed schrijven, Carolijn Visser, Kristien Hemmerechts, Hermine de Graaf, Marilyn French, Renate Rubinstein. Maar ook werk van Mulisch vind ik goed hoor. Dat komt volgens mij, ik heb daar veel discussies over gehad, doordat je de dingen herkent die hij beschrijft. Van oudsher ben ik ook een Lampo-fan. Magisch realisme.

Wat mij aantrekt in die literatuur van vrouwen? Het is voor mij toch het taalgebruik, gecombineerd met emotie en niet heel gezochte situaties. Daar lijkt Lampo weer haaks op te staan, maar ik denk toch dat dat een verklaring is. Feministische literatuur heeft niet speciaal mijn voorkeur, waarbij ik overigens moet zeggen dat kritische artikelen mij best aanspreken.

Thuis word ik op een andere manier gevoed. Bram is een Reve- en Hermans-fan. Hij heeft al hun werken. Hij correspondeert ook met Reve. Ik vind sommige van hun boeken interessant en andere niet. Vestdijk spreekt mij bijvoorbeeld veel meer aan dan Reve. Maar wil ik thuis de stemming goed houden, dan moet ik dat overigens echt niet zeggen. Waarom ik Vestdijk goed vind? Het is de taal, de manier waarop het gezegd wordt. Niet zozeer het verhaal. Maar aan de andere kant: als je Gerard Reve in gesprek

Neelie Kroes

ziet, dan lopen de tranen je af en toe over de wangen. Schitterend zoals hij in een gesprek in de meest korte stukken zin een gezelschap op het verkeerde been kan zetten.

Voor mij is het heel belangrijk dat de taal in een literair werk toegankelijk is en niet gekunsteld. Ik houd bijvoorbeeld niet van science fiction omdat ik me in een boek wil kunnen verplaatsen. Het moet niet te ver van de werkelijkheid staan. Daardoor biedt het ook zo'n stuk ontspanning, omdat het je meevoert naar iets wat toch niet te ver van de werkelijkheid staat.

Van detectives houd ik ook niet. Wanneer ik er een uit heb, vraag ik me altijd af wat ben ik er wijzer van geworden. Dat zit waarschijnlijk ook in je opvoeding. Maar dat wijzer worden leg ik

[p. 334]

als volgt uit: dat je er veel genoegen in hebt gehad en dat je er eigenlijk weer een stapje verder door bent gekomen, ook in je eigen creatieve wereld. Ik ben nu bezig met de gedichten van Leonard Nolens. De manier waarop hij de taal hanteert in een zin is zo knap. Ik denk dat dat het ook is: dat je zoekt naar iets wat je ook graag zelf zo had willen zeggen. De poëzie van Anna Enquist vind ik ook mooi. Hetzelfde geldt voor haar roman Het meesterstuk. Die heb ik in één adem uitgelezen. Maar daar zit natuurlijk ook weer emotie in. Wat mij erin boeit is de beschrijving van gevoelens die zo herkenbaar zijn. Er is een tweespalt in mij: enerzijds gaat het om de vraag hoe je emoties zo kunt weergeven dat het iets blijft wat je zelf, of bij wijze van spreken je buurvrouw, zou hebben kunnen meemaken. Aan de andere kant gaat het mij om het spel van de taal; wat kun je daarmee?

Ik heb een christelijke opvoeding gehad en christelijk onderwijs gevolgd tot aan mijn studie economie. De christelijke HBS was wel ‘zwaar’. Dat laat ongetwijfeld sporen achter. Beelden van goed en kwaad en wat dies meer zij. Maar dat aspect van mijn opvoeding heb ik nu losgelaten.

We hadden thuis een familiebedrijf, een zwaartransportbedrijf. Ik kon zelf ook in die vrachtwagens rijden. Dat werd met de paplepel ingegoten. Ik heb uit die tijd de degelijke opvoeding uit de middenklasse: bepaald niet luxe. Je maakt je werk af en niet zeuren. Je wordt afgerekend op je prestaties. Boeken worden niet gekocht maar uit de bibliotheek gehaald. Eén keer per week kon dat maar. Ik las veel sneller, maar dat was het. Dan was het op. Dat werd bepaald door de financiële mogelijkheden. Ik las altijd, tot ergernis van mijn zusje, die zei: je gaat alleen zitten lezen omdat je niet wilt afdrogen of afwassen.

Ik las altijd wat los en vast was. Ik vond de Pietje Bel-boeken net zo leuk als de meisjesboeken die ik toen ongetwijfeld ook veel heb gelezen. Sanne van Havelte was toen in geloof ik. Maar ik spreek nu over heel lang geleden. Ik heb de hele bibliotheek gelezen.

Ik was een absolute leesfanaat vanuit wat er mogelijk was. Op de middelbare school, een christelijke HBS, had ik een goede leraar Nederlands die de klassieken heel fijn deed. Tijdens mijn studie heb ik niet zo veel gelezen. Achteraf zeg ik: daaraan had ik veel meer kunnen doen. Ik was destijds heel actief in de vrouwelijke Rotterdamse studentenvereniging. Het was een kleine vereniging, waardoor je veel kansen kreeg. Ik ben toen een jaar abactis geweest en een jaar praeses. Dus daar leer je het organiseren en stimuleren van mensen heel goed. Ik was praeses van het bestuur toen Onno Ruding rector van de Senaat was, Pronk praeses van SSR, Ruud Lubbers praeses van de lustrumcommissie en van Sanctus Laurentius. Echt zo'n Rotterdamse clan.

Later vond ik het weer heel leuk om mijn zoontje voor te lezen. Het was voor mij het toppunt van luxe dat mijn kind een eigen boekenkast had, iets wat ik zelf nooit heb gehad als kind. Voor je verjaardag kreeg je misschien wel eens een boek, maar daar bleef het dan bij. Dat boeken van jezelf waren vond ik heerlijk. Ik denk ook dat ik het nog leuker vond dan mijn zoontje. Hij is nu overigens al afgestudeerd en zit in militaire dienst. Hij leest nog steeds, maar het meest fascinerende vind ik Brams leesgedrag. Hij gaat nooit slapen zonder dat hij een bepaalde hoeveelheid letters tot zich heeft genomen. En zodra hij wakker wordt gaat hij weer lezen. Dan weet hij absoluut niet meer van het bestaan af. Zo geconcentreerd is hij dan.

We leven tussen de boeken en dat is heerlijk. Het is zeker dat het in zo'n klimaat van allemaal boeken om je heen nog beter toeven is.’

Jacqueline Bel⁺

+ Jacqueline Bel is coördinator van de Onderzoekschool Literatuurwetenschap. Zij promoveerde in 1989 op Nederiandse literatuur in het fin de siècle.