Literatuur. Jaargang 12

[p. 205]

Literatuur in vertaling
Nederlandse onvertaalbaarheden in het Zweeds

Afen toe heft mijn taalkundige opleiding een waarschuwende vinger wanneer ik als vertaalster rondklim in de adembenemende achtbanen van andermans taalscheppingen. Dan duizelt het even en er komen wetenschappelijk verantwoorde zinnen op het computerscherm, die de delete-toets weer barmhartig laat verdwijnen - wat is wetenschap als ze de werkelijkheid niet weet te vangen? Gelukkig gaat de wetenschap vooruit, gelukkig is er een vertaalwetenschap, soms zelfs bedreven door mensen met praktische ervaring en met talent, die je beter begrijpen dan andere collega's.

Neem het woord ‘Nederlands’. Taalkundig gezien bestaat er maar één vertaling in het Zweeds: ‘nederländska’. Sinds jaar en dag strijd ik in mijn officiële functie van hoofddocente Nederlands aan de Universiteit van Stockholm vóór het gebruik van dit vierlettergrepige struikelblok, met dat d-drempeltje na de aanhef, tégen het goed ingeburgerde, makkelijk over de tong vloeiende ‘holländska’. Ontelbaar zijn de gesprekken geweest met journalisten die beweerden dat er ‘aan de Hollandse universiteit van Brussel dit of dat gebeurde’ of het over ‘de Vlaamse schrijver Wolkers’ hadden - in journalistenkringen draag ik, tang van de universiteit, het stempel maniak en als ik dan weer beweer dat Maastricht de klemtoon op de laatste lettergreep draagt, dan wordt er meewarig met hoofden geschud.

Maar al vertalende schrijf ik voor ‘Nederlands’ soms ‘holländsk’, sorns ‘flamlandsk’, soms ‘nederländsk’ (ja: stiekeme volksopvoeding!). Ontdane collega's. Verraad. Triomfantelijke journalist: ‘Zie je wel, je gelooft er zélf niet in, dat van Maastrícht klopt zeker ook niet, wedden dat je zélf Máástricht zegt.’

L.P. Boon. Vlaamse schrijver. Niet alleen Vlaams. Schrijft een eigen, zeer gevoelig idiolect. Mijn eerste liefde op vertaalgebied. In de ogen van een Vlaming schrijft Boon De Kapellekensbaan zoals je spreekt, zoals je vriend met je praat, een vriend uit Aalst. Hoe minder standaard, hoe vertrouwelijker de situatie. In de ogen van een Nederlandse lezer schrijft Boon Vlaams. Die dubbele lezing van zijn proza - verschillend naar lezer - is onmogelijk in het Zweeds over te brengen. Je moet gewoon kiezen. Of je vertaalt ‘m vanuit Vlaams gezichtspunt -- dus in natuurlijke, informele, vertrouwelijke omgangstaal, waarbij die Aalsterse tongval door de woordkeus enigszins kan worden aangeduid - óf je verzint een dialect, of imiteert een bestaand dialect, dat wil zeggen: je probeert hem te vertalen zoals een Nederlandse lezer hem opvat. Maar dat lukt je tóch nooit. Zoals Nederlanders tegen Vlamingen aankijken, kijken wij tegen niemand. En waarom zou je Boon via de noordelijke leeswijze vertalen? Dus, je vertaalt in spreektaal en denkt daarbij aan iemand van Boons leeftijd met een gevoelig idiolect. Bij voorbeeld aan je vader en moeder - van 1912 en 1911 en allebei ‘uit de provincie’ en allebei zeer gevoelige personen. Mijn enthousiasme voor Boon schrijf ik gedeeltelijk toe aan een vaag herkennen van gedachtengangen van thuis: Boon vertalen als taalstandbeeld voor ouders? Twee vliegen in één klap?

Maar Claus dan? Per Holmer, die Claus vertaalt, moet het probleem oplossen van de twee talen waarin Het verdriet van België is geschreven: Nederlands en Vlaams. Claus wisselt bewust van jargon om zijn personages te karakteriseren. Holmer gebruikt ongewone, ouderwets of dialectaal klinkende uitdrukkingen om dat Vlaams weer te geven. Hij weet dat het Vlaams in Nederlandse oren ouderwets mooi kan klinken. Hij geniet er van om Claus zo te vertalen. En de Zweedse kritiek is enthousiast over de Claus die ze in die vorm opgediend krijgen.

Holmer en ik lossen ieder op onze eigen manier de problematiek van het gegeven ‘Vlaamse schrijver’ op. Nooit lezen Zweedse lezers Boon of Claus zoals ze in het hele Nederlandse taal-

[p. 206]

gebied gelezen worden, want er zijn binnen dat taalgebied net zovele interpretaties als er lezers zijn.

Soms kun je het Nederlands gewoon laten staan als het onvertaalbaar is. Zweden begrijpen het tóch. De Thorline zaliger en de Scandinawian Seaways hebben daarvoor gezorgd. Heerlijk om dat onvertaalbare ‘gracht’ te laten staan in de Zweedse tekst! Als juf voor Nederlands vind ik dat Zweden dat woordje moeten kennen. Anders hoeven ze in het voorjaar ook niet naar de tulpen te gaan kijken.

Iemand als Maarten 't Hart schept er duivels plezier in om vertaalmoeilijkheden te scheppen. Nu eens staat er een stukje Statenbijbel of psalmentekst (Braakland) dan weer het dialect van Maassluis (Het woeden der gehele wereld). Gelukkig legt-ie zelf bijna altijd uit wat het betekent. Nederlandse lezers weten dat namelijk ook niet. Soms lijkt het Nederlandse woord uit de Statenbijbel of het Maaslands bijna net zoveel op een Zweeds als op een modern Nederlands woord. Als vertaler vertik je het om ‘het hof der hoven’ te vertalen en laat rustig Maarten zelf sail het woord. Zweedse lezers zijn hem dankbaar voor zijn introductie tot de Lage Landen. Ze lezen hem graag vanwege de atmosfeer die hij weet op te roepen. Zij vinden Nederland namelijk exotisch en interessant. Met 't Hart als grimmighumoristische gids lopen ze door Maassluis. Vijfendertig jaar geleden fietsten we eens met een fietsenrally van het Delftse Grotiusgymnasium naar Maassluis. Ik was pas in Nederland en ik raakte diep onder de indruk van dat stadje en van de huisjes langs de sloten op de weg naar huis. ‘Hij beschrijft Holland op z'n smalst’ snoof een extramurale collega eens verachtelijk op een Colloquium Neerlandicum (‘vertaal toch liever Arion!’). So what? What's wrong with Holland? Sorry, ik ben ook maar een buitenlandse en de Zweedse uitgever wil't Hart (‘ze hebben al iemand uit de buurt van Arion de Nobelprijs gegeven. Die schreef toevallig in het Engels.’)

Van ‘gymnasium’ gesproken. Nootebooms Het uolgende uerhaal vertaalde ik met ogen groot van nostalgie. Wat een wonderbaarlijk portret van een Nederlandse leraar, zo heb ik ze in de jaren vijftig en zestig nog ‘gehad’ op dat Grotiusgymnasium. De klassieke talen gepresenteerd door docenten die er minstens zeven jaar op hadden gestudeerd en die bléven studeren uit belangstelling voor hun vak. Waar vind je dat nog? En hoe vertaal je zo iets? Je kon ieder woord, iedere zin van Nooteboom weergeven in het Zweeds, maar de sfeer van een Nederlands gymnasium met zes jaar Latijn en vijf jaar Grieks, waar de tvereld met de ogen van de klassieke oudheid werd bekeken - hebben de Zweden dat uit de tekst begrepen? Bij ons noemen we alle schoolvormen na de negenjarige basisschool ‘gymnasieskola’ (onvertaalbaar). We hebben hier sinds 1977 ook ‘sportgymnasia’, zonder een schijn van Latijn, uiteraard. Zoiets kon zich misschien in het klassieke Hellas ‘gymnasion’ noemen, maar niet in het Nederland van Nooteboom en Mulisch (zie het begin van De aanslag)! Er kwamen heel veel recensies op Het volgende verhaal. Men was uitermate positief, men riep Nobelprijs! Het ging de recensenten om leven en dood en om humor, maar niemand schreef iets over de sublieme weergave van het oude Nederlandse ‘gymnasium’ als symbool voor een verdwenen cultuur -hoe konden ze dat ook weten?

Ingrid Wiken Bonde⁺

+ Ingrid Wikén Bonde doceert Nederlands aan de universiteit van Stockholm. Zij vertaalde onder meer De Kapellekensbaan en Menuet (Louis Paul Boon), Minoes en Vreemde juffouw Bok (Annie M.G. Schmidt), De jakobsladder en De kroongetuige (Maarten 't Hart), De aanslag (Harry Mulisch) Het woud der verwachting (Hella Haasse), Het reservaat (Ward Ruyslinck) en Het boek van Joachim van Babylon (Marnix Gijsen) in het Zweeds.