Literatuur. Jaargang 12

[p. 196]

Het literaire bedrijf
Poëzie

In het midden van de jaren zestig ben ik van Eindhoven naar Amsterdam gereisd, alleen maar om de bundel van Fritzi ten Harmsen van de Beek Geachte duizendpoot te bemachtigen. Een paar in een recensie geciteerde regels waren al genoeg om mij in vuur en vlam te zetten. Het duurde mij te lang voor de boekhandels in mijn stad de bundel in huis hadden.

Mijn enthousiasme voor de poëzie kostte me het traktement voor drie weken. Meestal was ik op de bibliotheek aangewezen om dichters te ontdekken en te volgen. Had ik maar het geld gehad, dan had ik toen het verzameld werk van Paul van Ostayen onmiddellijk gekocht. Nu herinner ik me hoe ik een aantal van zijn gedichten heb overgeschreven in de bibliotheek. Dierbare bewaarplaats, waar ik zwervend langs de schappen zoveel onbekende werelden heb ontdekt.

Maarten Asscher, directeur van uitgeverij Meulenhoff, maakte zich onlangs zorgen over het marktgerichte beleid dat de bibliotheken tegenwoordig menen te moeten voeren. Wat zich niet mag verheugen in een grote publieke belangstelling, komt niet meer op de planken. Poëziebundels verdwijnen uit het culturele geheugen. Of beter gezegd: ze krijgen niet langer de kans er zich in te nestelen. Je hoeft in de nabije toekomst kennelijk niet meer naar de bibliotheek om daar een onverwachte ontdekking te doen, een avontuur te beleven buiten de gebaande paden. Meesmuilend citeerden de kranten uit de brief van Asscher de inderdaad spectaculaire aantallen exemplaren die de verzamelde bibliotheken van de in de kritiek zo gewaardeerde dichter D. hadden aangekocht: één. Ergens in het land moet een bibliotheek een exemplaar van D. in het rek hebben staan. Poëzie wordt zo een naald in een hooiberg. Maarten Asschers cri de coeur heeft mijn diepe sympathie; de vraag is echter of we hier met een nieuw verschijnsel hebben te maken, symptoom van een sterk dalende belangstelling voor de dichtkunst.

Dezer dagen las ik de biografie van Wim Hazeu over Slauerhoff, boordevol details over de relatie van de schrijver met zijn uitgever. Troostrijk (ook voor nu debuterende dichters) is het om te lezen hoe Slau moeite heeft moeten doen om zijn eerste bundel uitgegeven te krijgen. Hij moest de publikatie van zijn gedichten uit eigen zak betalen en hij mocht werkelijk blij zijn dat de Amsterdamse uitgever Van Kampen bereid bleek de bundel in de aanbieding op te nemen en voor verspreiding te zorgen. In juni 1923 kreeg hij de eerste exemplaren van Archipel in handen, overigens wemelend van de fouten. Slauerhoffs slordigheid was toen al spreekwoordelijk. De vertegenwoordiger moet niet veel plezier hebben beleefd aan zijn colportage, want ook de boekhandels uit Friesland (de schrijver bracht er zijn jeugd door) en Amsterdam lieten het afweten. Boekhandel Schaafsma, gevestigd in Leeuwarden, deed de grootste aankoop: drie exemplaren. Een grote reeks van bladen en tijdschriften werden aangeschreven met het verzoek aandacht te besteden aan de bundel. Ondanks al deze inspanningen en de verschenen recensies, noteert Hazeu laconiek, ‘waren de vierhonderd exemplaren van Archipel vijf jaar later nog niet verkocht’. Zou het met zijn proza beter gaan ? De inmiddels beroemde verhalenbundel Schuim en As werd bij het verschijnen door een grote groep van recensenten besproken, maar het kopend publiek liep er niet warm voor. Bij Slauerhoffs dood waren er nog geen tweeduizend exemplaren van verkocht. In 1991: tweehonderdduizend. Jammer genoeg vermeldt Wim Hazeu niet hoe de ontwikkelingen in de belangstelling van het publiek zich na Slauerhoffs dood hebben voltrokken, waarom de bundel uiteindelijk toch nog zo'n hoge oplage kon halen.

Hoe het ook zij, voor de poëzie was er ook in de jaren twintig, dertig een klein publiek. De lotgevallen van Slauerhoffs werk zouden ons niet pessimistisch moeten stemmen: literaire kwaliteit wint het altijd op den duur, tegen alle commerciële wetten in. Maar optimistisch ben ik ook weer niet, want de literaire markt had in de jaren vOOr de oorlog, als ik mag afgaan Op de publika-

[p. 197]

ties daarover, het aanzien van een idyllisch dorpsplein op een luie zondagmiddag. De markt is geëxplodeerd en de poëzie lijkt zich alleen als asregen nog te kunnen verspreiden. Misschien is dit beeld veel te apocalyptisch: Komrijs bloemlezingen bleken de afgelopen jaren een zeer groot succes en ook het verzameld werk van gevestigde dichters weten een redelijk groot publiek te verwerven. Maar nieuwe poëEzie, ook van dichters die hun sporen hebben verdiend, vindt steeds minder aftrek. In tegenstelling tot het literaire proza blijft het aantal titels dat op de markt wordt gebracht stabiel, terwijl de oplagen steeds verder onder de kritische grens zakken. Over de reden daarvan kan ik alleen maar speculeren. Zou het zo kunnen zijn dat de malaise te maken heeft met de drastische teloorgang van de kleine onafhankelijke boekhandel die in vroeger jaren de schappen openhield voor nieuwe boeken? De grote inkoopcombinaties berekenen zorgvuldig het rendement van de kastruimte, waar een boek niet langer dan twee maanden mag staan. Houdt het de ruimte langer bezet, dan duikelt het rendementscijfer. De houdbaarheid van poëzie mag eeuwig zijn, het rek in de boekhandel is zo geduldig niet.

Nog steeds is het zo dat dichters hun werk moeilijk aan uitgevers, boekhandelaren en aan het lezend publiek kunnen slijten, maar dat nu ook de bibliotheken hun deuren voor de nieuwe poëzie lijken te sluiten vind ik, met Maarten Asscher, ten hemel schreiend. Dat ook dáár de omloopsnelheid van het boek een zwaarwegend criterium is geworden voor het aanschafbeleid, lijkt mij - gelet op de conserverende functie die de bibliotheek toch ook heeft - een desolate paradox. Het gaat niet zomaar om een bundel, maar om een heel genre (en men kan op z'n vingers natellen dat ook het literaire essay, het ‘moeilijkere’ prozaboek hetzelfde lot deien). Zouden de paar grote literaire uitgeverijen, in plaats van te klagen en te treuren, niet hun krachten moeten bundelen voor een tegenoffensief? Misschien ben ik te naïef, maar zou een boekenclub, apart voor poëzie, niet de mogelijkheid bieden een eigen publiek te mobiliseren? In Engeland is er a1 een precedent: The Poetry Book Society is daar een levendig en vitaal centrum van de moderne dichtkunst. Vorig jaar bleek de boekenweek waarin de poëzie centraal stond, tamelijk succesvol: er werden meer dichtbundels verkocht dan ooit tevoren. Zou het niet interessant zijn om elk jaar de maand januari tot een actiemaand van de poëzie te maken? Het is zo langzamerhand bekend dat het dan in boekenland rustig is, de boekhandels hebben de pallets boeken van november verwerkt, recensenten snakken naar nieuwe titels, de consument heeft de boekebonnen, gekregen tijdens de feestdagen, nog te verzilveren, en de geest is nog fris. Wellicht komen daar jonge mensen op af die voor het eerst Elma van Haren of Arjen Duinker, K. Michel of Maria van Daalen ontdekken en hun leven lang voor de poëzie gewonnen worden. Wij zijn toch ook ooit liefhebber geworden?

Anthony Mertens⁺

+ Anthony Mertens is redacteur bij Em. Querido's uitgeverij.