Literatuur. Jaargang 11

[p. 223]

Antipathieke personages
Een kribbige gesprekspartner

Er zijn heel wat antipathieke personages in de fictieve wereld van de Nederlandse literatuur aan te wijzen, zowel bedoeld als onbedoeld. Veel van die personages zijn door hun auteur ontworpen om als zwarte schapen in hun romanwereld rond te lopen en de verachting van de lezer op te roepen. Vooral negentiende-eeuwse auteurs waren daar sterk in, maar zij niet alleen. Uiteraard blijft die lezersafkeer een uiterst subjectieve aangelegenheid, maar ik ken toch weinig mensen die sympathie koesteren voor bijvoorbeeld de ‘grijze muis’ die Boon heeft gemaakt van de moeder van Oscarke uit De Kapellekensbaan. Hoe sympathiek wordt Hermans' Osewoudt uit De donkere kamer van Damocles eigenlijk gevonden door de gemiddelde lezer? En hoewel de door een auteur als schurken beschreven personages vaak een tegengesteld effect oproepen, zoals Wim van den Berg bij een eerdere gelegenheid in deze rubriek terecht heeft opgemerkt, kun je daar ook weer geen regel van maken. Ik kan mij niet voorstellen dat Boon de volksvertegenwoordiger Woeste sympathiek bedoeld heeft en ik ken weinig mij antipathieker personages dan juist deze figuur uit Pieter Daens. Een figuur als Visser uit Simon Vestdijks Meneer Visser's hellevaart valt wat mij betreft weer wel onder de categorie die Van den Berg bedoelt: deze treiterkop met Robespierre-achtige trekken, zoals Ter Braak schreef, kun je niet zonder een greintje grimmige sympathie bekijken, omdat zijn slachtoffers soms wel erg uitnodigend zijn voor de streken die hij hun levert.

Intrigerend vind ik vooral die personages die min of meer onsympathiek zijn en niettemin als spreekbuis voor de opvattingen van hun auteur fungeren. Zo'n personage is Diocles voor mij, een van de gesprekspartners uit Jacob Geels Gesprek op den Drachenfels (1835). Geels dialoog is een steeds terugkerende tekst in het onderwijs aan neerlandici omdat hij er een Nederlandse bijdrage op niveau mee geleverd heeft aan de internationale discussie over de Romantiek. Met dat onderwijsdoel voor ogen heb ik deze tekst nogal eens herlezen en telkens weer betrapte ik me er op dat deze Diocles mij niet bevalt. Meestal blijft zo'n antipathie tamelijk vaag, zo'n gevoel

Jacob Geel (1789-1862)

van ‘ik mag die man niet’. Deze rubriek biedt de gelegenheid om mij dat eens wat nauwkeuriger bewust te maken.

Geel heeft Diocles bepaald niet positief getekend, terwijl Charinus als personage veel innemender wordt uitgebeeld. Wilde Geel de lezer of toehoorder (hij droeg zijn dialoog eerder in Leiden voor) eerst winnen voor het standpunt van Charinus om ten slotte Diocles met dat standpunt de vloer te laten aanvegen? Geel noemt Diocles steil: ‘In het vellen van zijn oordeel belemmerde noch aanzien des persoons, noch keuze eener geschikte gelegenheid, noch inachtneming der formen van den beschaafden omgang’ (p. 25).

De hedendaagse lezer kan daar vrede mee hebben en denken dat Diocles een kritische man is, die gewoon nooit een blad voor zijn mond neemt. Maar bij Geels nadere typering van Diocles word ik toch al wat ongemakkelijker: ‘Wie hem bestrijden wilde, moest zich even steil

[p. 224]

tegen hem overzetten: en wie meende het met hem ééns te kunnen worden, moest zoeken, of niet achterom die dreigende hoogte eene helling was: want eene volkomen toestemming geviel hem ook niet: misschien omdat zij somtijds een gebrek aan eigene gedachten verraadt’ (p. 25).

De man laat zich niet alleen zeer moeilijk overtuigen, maar hij blijkt dus ook nogal vooringenomen. Charinus, zijn tegenspeler, blijkt veel ‘inschikkelijker, rekkelijker, buigzamer’, schrijft Geel. Misschien bedoelt Geel dat Charinus eigenlijk weinig ruggegraat heeft, want wanneer Diocles ten slotte zijn gelijk krijgt, doet Charinus weinig meer dan zwakjes tegensputteren. Ik krijg de indruk dat Charinus al tegen de touwen ligt op het moment dat Diocles hem zijn knock-out zal gaan geven.

Hoewel Diocles zelf de discussie op gang brengt met zijn boutade tegen de beschrijvingskunst, onttrekt hij zich vrijwel steeds aan de daarop volgende samenspraak tussen Charinus en de ‘ik’. Enigszins hautain volgt hij die woordenwisseling steeds op enige afstand; hij is de wandelaars steeds enkele stappen vooruit. En wanneer hij zich laat verleiden om als orakel op te treden is hij kribbig, knorrig en kortaf, en breekt hij als eerste de séance af met als antwoord dat het romantische niets is. Dat antwoord is typerend voor Diocles. Het is die korzelige absoluutheid in zijn oordeel over het discussieonderwerp waarmee hij mij tegen de haren in strijkt. Neerbuigend en cynisch is ook zijn vergelijking van Charinus' uiteindelijke definitie van het romantische met een sneeuwbal: ‘(...) die zich vergrootende onder zijne vaart, naar beneden rommelt: bons, daar ligt hij, tot schrik van de stille dalbewoners, zoo hij niet uiteen spat en smelt.’ (p. 51)

Vooral die laatste toevoeging laat opnieuw zien dat hij het romantische niets vindt. Natuurlijk, dat mag, maar er blijkt bij Diocles geen greintje begrip voor het standpunt van Charinus. Diocles zweert bij zijn klassieken. Daar is het allemaal al gezegd en verbeeld en de Romantiek voegt daar niets aan toe wat de moeite waard genoemd mag worden.

Inderdaad, een steile man, die Diocles. En toch een man die de ‘ik’ aan het slot blijkt te hebben overtuigd. Geel en Diocles moeten op z'n minst deze overtuiging gedeeld hebben, maar men zou zich kunnen afvragen of Geel niet meer met Diocles gemeen had. Ik denk dan aan zijn wat laatdunkende toon en aan zijn autoritaire manier van discussiëren. Misschien waren het die eigenschappen die Beets troffen bij zijn bezoek aan Geel, waarover hij in z'n dagboek op 23 maart 1935 aantekende: ‘Toch is het geen man, met wien men op zijn gemak komt.’

Twee van die zelfverzekerde types! Het kon bijna niet anders of daar moest een aanvaring van komen.

G.J. van Bork