Literatuur. Jaargang 10

[p. 351]

Van toen en nu
Literatuur in de klas

Als voornaamste doelstellingen van het literatuuronderwijs worden algemeen esthetische vorming en cultuuroverdracht genoemd. De smaak van de leerlingen moet worden ontwikkeld door hen te confronteren met ‘echte’ literatuur en hun intellectuele bagage moet worden verrijkt met kennis van onze literatuurgeschiedenis. Uit eigen ervaring weet ik dat deze doelen niet eenvoudig te bereiken zijn. De meeste literaire werken zijn niet voor een publiek van schoolkinderen bedoeld. Om ze te kunnen begrijpen en waarderen is een zekere geestelijke rijpheid nodig, die veel leerlingen - gelukkig - nog niet hebben. De taal van die werken vormt bovendien vaak een extra hindernis bij de beleving ervan. Daar komt bij dat veel teksten uit het verleden niet zo groots, boeiend en meeslepend zijn als vroeger wel is beweerd. De meeste middelbare scholieren lopen er niet zonder meer warm voor. Pogingen om de vaak zeer persoonlijke emoties die een tekst kan oproepen aan hen uit te leggen, leiden maar zelden tot iets. Ze zien de schoonheid van het gebodene niet. Ze beoordelen teksten op basis van heel andere criteria. Wellicht dat bij menigeen de basis wordt gelegd voor een latere interesse; op korte termijn is daar weinig van te merken. De belangstelling voor literatuur in het onderwijs lijkt bij sommige leerlingen eerder averechts te werken. Ze willen er later, als literatuur niet meer verplicht is, niets meer mee te maken hebben. Ze zoeken zelf wel uit wat ze mooi vinden.

Wat men vroeger mooi en ontroerend vond, hoeft dat voor volgende generaties niet meer te zijn. Films die het publiek in de jaren dertig tot tranen toe bewogen, hebben tegenwoordig vaak een andere uitwerking. Het geschreven woord lijkt bovendien zijn waarde als esthetisch genotsmiddel steeds meer te verliezen. Film en muziek nemen die functie over. Menig docent zou verbaasd zijn als hij wist hoeveel songteksten zijn leerlingen kennen. Zoals literair geïnteresseerden vroeger hele gedichten uit hun hoofd kenden, kennen jongeren nu hele liedjes van buiten. De inhoud daarvan raakt hen blijkbaar wel. In die teksten herkennen ze hun eigen gevoelens. Wellicht zijn dit de ‘gedichten’ van onze tijd.

Van de esthetische vorming van de middelbare-schooljeugd met behulp van de literatuur verwacht ik dus niet veel. Desondanks is het lezen en bespreken van literaire teksten een vast onderdeel van mijn lessen. Wat voor het literatuuronderwijs overblijft, is immers de uiterst belangrijke taak van de cultuuroverdracht. Een beschaafd mens dient op de hoogte te zijn van het verleden van zijn cultuur en het is de plicht van het onderwijs om leerlingen hierin wegwijs te maken. Het is nodig om een soort algemene plattegrond van onze cultuurgeschiedenis aan te reiken, zodat ze op de hoogte zijn van de belangrijkste ontwikkelingen in verleden en heden. Ook hier is het echter de vraag hoe men leerlingen in deze materie kan interesseren. De intrinsieke motivatie van de meesten lijkt gering.

Literatuurgeschiedenis is volgens mij op de eerste plaats cultuurgeschiedenis aan de hand van literaire teksten. Welke teksten dat zijn, kan elke docent zelf bepalen. Hij weet wat hij met betrekking tot een bepaalde periode of stroming van belang vindt en hij kan daar een of meer teksten of gedeelten bij kiezen. Het gebruik van een boek voor literatuurgeschiedenis heb ik altijd als een beperking van mijn keuzevrijheid ervaren. Ik geef de voorkeur aan korte teksten zoals gedichten, korte verhalen en fragmenten van boeken. Voor omvangrijker teksten ontbreekt vaak de tijd. Bovendien wordt het uithoudingsvermogen van de leerlingen dan ook wel erg op de proef gesteld. Ze houden van afwisseling.

De manier om leren over het verleden voor leerlingen interessant te maken is dat verleden

[p. 352]

te koppelen aan het heden. Veel historische verschijnselen zijn nog goed herkenbaar in moderne vormen. Bij de behandeling van historische teksten besteed ik daarom niet alleen aandacht aan hun functie in de tijd waarin ze geschreven werden, ik probeer ze ook steeds een eigentijdse dimensie te geven. Zo wijs ik als ik Sara Burgerhart behandel bijvoorbeeld op een televisieserie als Beverly Hills 90210. Boek en serie willen jongelui laten zien hoe ze de gevaren op de weg naar de volwassenheid moeten doorstaan. Er wordt jongeren een beeld voorgehouden van hoe ze zich moeten gedragen. De moralistische boodschap wordt aan de man gebracht door het tonen van het alledaagse leven van na te volgen jeugdige helden. Vooral het ideaalbeeld van de jonge vrouw dat in beide wordt geschetst, vertoont opvallende overeenkomsten. Jonge mensen hebben blijkbaar nog steeds behoefte aan instructie over hoe ze zich fatsoenlijk moeten gedragen. Alleen voorzien nu niet langer romans maar soapseries daarin.

Door deze aandacht voor toen èn voor nu raken leerlingen geïnteresseerd in het gebodene. Ze leren zo bovendien niet alleen iets over ons culturele verleden, maar ook over eigentijdse culturele verschijnselen. Middeleeuwse ridderromans en moderne avonturenfilms, achttiende-eeuwse koffiehuizen en hedendaagse koffieshops, Max Havelaar en problemen in de Derde Wereld - het zijn allemaal zaken die met elkaar te maken hebben. Bespreking van de verschillen en de overeenkomsten ertussen kan bij leerlingen veel verhelderen. Een belangrijke voorwaarde voor het succes van deze aanpak is dat de leraar niet alleen van leerlingen verwacht dat ze belangstelling tonen voor zijn ‘historische’ verhaal, maar dat hij ook belangstelling heeft voor wat hen bezighoudt. Elke docent zal daarbij een keuze maken tussen wat hem wel en wat hem niet aanspreekt. Niet iedereen zal zich willen verdiepen in de verschillen tussen heavy-metalstromingen, hoewel kennis daarvan bij de behandeling van de Romantiek een groot voordeel is. Waar het om gaat, is de leerlingen te laten zien dat onze literatuur niet bestaat uit museumstukken die men op gezag van de docent om hun schoonheid moet bewonderen maar uit teksten die ons ook tegenwoordig nog iets te zeggen hebben.

Men hoeft zich bij het leggen van verbanden tussen toen en nu overigens zeker niet te beperken tot verschijnselen anno 1993. Leerlingen weten in het algemeen even weinig van de geschiedenis van de populaire cultuur van de twintigste eeuw als van de bijbel. Ze willen daar echter - net als van de bijbel - best iets over horen. Bluesmuziek kennen de meesten alleen van bier- en spijkerbroekenreclame. Een enkeling weet iets over de naoorlogse city-blues uit Chicago, maar dat er al ver voor de Eerste Wereldoorlog een bluestraditie bestond, is hun volkomen onbekend. Ze zijn er wel in geïnteresseerd en als docent doe ik daar mijn voordeel mee als ik de orale cultuur uit de middeleeuwen en de latere fixatie daarvan in verschillende handschriften en drukken behandel. Wat toen plaatsvond, lijkt immers op wat er in de bluesmuziek gebeurde na de uitvinding van de grammofoonplaat. Bij de behandeling van laatmiddeleeuwse kluchten uit het handschrift-Van Hulthem vertel ik steeds het een en ander over de vrouwonvriendelijke korte films van Laurel en Hardy uit de jaren twintig. Functie en inhoud daarvan komen nagenoeg overeen met die van kluchten als Rubben en Drie daghe Here. Veel elementen uit de cultuur van verleden en heden zijn met elkaar te verbinden. Onze tijd wortelt immers in dat verleden en ondanks de vaak grote verschillen lijken wij in veel opzichten nog op onze voorouders.

Hier ligt een grote uitdaging voor de literatuurdocent. Hij opent zo menige leerling de ogen voor oude literatuur, die helemaal niet zo belegen blijkt als oorspronkelijk leek èn voor belangrijke moderne klassieken. Voor menige jongere is de kennismaking met de klankexperimenten op Sgt. Pepper's Lonely Hearts Club Band van The Beatles, het saxofoonspel van Charlie Parker of de blues van Blind Lemon Jefferson een ware openbaring en het begin van een eigen ontdekkingsreis door de cultuur van ons verleden. Dat zo ook aan esthetische vorming wordt gedaan is mooi meegenomen, maar staat niet voorop.

Jo Beckers⁺

+ J.J.M. Beckers (1952) studeerde MO-B Geschiedenis en MO-B Nederlands in Sittard. Hij is als leraar verbonden aan het St.-Janscollege te Hoensbroek. Hij publiceerde eerder over het volksboek van Lantsloet ende Sandrijn en over Homme's Hoest. Op het ogenblik werkt hij aan een proefschrift over de achtergronden van de verschillende Lanseloet van Denemerken-edities uit de vijftiende en zestiende eeuw.