Literatuur. Jaargang 10

[p. 349]

Het graf van Jacob van Lennep te Oosterbeek
Het graf

‘Het Oosterbeek, dat ik tevoren kende, bestaat niet meer.’ Deze zin van Jacob van Lennep, een paar weken voor zijn dood in 1868 opgeschreven in een rijmbrief aan zijn vriend Jan ter Gouw, wil me maar niet uit het hoofd als ik in de late winter naar het oude kerkhofje van Oosterbeek aan de Fangmanweg loop. De wandeling is een dubbele recherche du temps perdu. Op weg naar Van Lenneps graf en zoekende naar negentiende-eeuws Oosterbeek passeer ik de lieux de mémoire, of wat daarvan rest, van mijn jeugd: geboortehuis, park Bato's Wijk met zijn enge grot, de gereformeerde kerk, de Utrechtseweg. Die laatste is een drukke verkeersader geworden, maar als altijd rijdt er de trolleybus naar Arnhem en Velp. In het plompe godshuis kerken nog steeds de gereformeerden, ook al zijn ze nu samen op weg met de hervormden, die ze vroeger meden als de pest. Het park lijkt onaangetast, de grot stinkt nog steeds naar pis en is stukken kleiner dan in de spiegelkamers van mijn herinnering.

Het oude huis geeft het nog lang niet op. Maar verder is het verwoesting alom. Straten zijn omgelegd en van naam veranderd, boerderijen uit de dorpskern weggesaneerd (toegegeven, de mesthopen lagen ongeveer op de trottoirs), akkers zijn volgebouwd met villaatjes en galerijflats. Hier en daar staat nog een kubusvormig herenhuis anno 1850. Van het typisch Oosterbeekse woonhuis (diep, met puntdak, witgepleisterde muren en kantachtige houtversieringen langs de daklijst, en altijd met een glazen serre) zijn nog maar weinig exemplaren over. De Slag om Arnhem had ze in september '44 bij tientallen weggevaagd; de jaren zeventig en tachtig deden de rest. Men hield in zulke huizen pension. Eenvoudige, nette mensen uit de grote steden kwamen hier boslucht snuiven. Maar sinds Holland naar de Costa Brava vliegt, rendeert die branche niet meer. Pensions werden trendy woninkjes, type ‘suburbia universalis’, of maakten plaats voor bejaardencentra, rusthuizen, herstellingsoorden en verzorgingsflats, heel veel luxe verzorgingsflats. Dit moet het meest vergrijsde dorp van Nederland zijn, een demografische proeftuin waarin je je zeventig jaar na de geboortegolf van 1945 kunt wanen.

De oude huizen waarvan ik het verdwijnen zo betreur, waren nieuw in Van Lenneps tijd. Hèm waren ze een doorn in het oog. Aan Ter Gouw schrijft hij over de geest des tijds: vroeger was Oosterbeek een schaars bebouwde heide met kooiwaarts trekkend ‘wolvee’. Dat is allemaal weg:
‘Een dorp - 't zal ras een stad zijn - is verrezen In dezen oord.
Geen heide meer; maar villa's, maar gebouwen, Vierkant en geel,
Ons overal belemrend bij 't beschouwen
Van 't landtafereel.’
En daar tussendoor overal toeristen, veel te veel, te voet en te paard, een bont gewoel waarvan de dichter schier zou vloeken.

Van Lennep was in Oosterbeek zelf overigens ook toerist. Voor de zomer van 1868 had hij met zijn vrouw kamers betrokken in pension Schoonoord. Hij kwakkelde met zijn knie, stootte zijn elleboog, die vreselijk ging uitdijen, en werd ziek. Zijn ledematen zwollen op. Op 25 augustus overleed hij vrij onverwacht, zesenzestig jaar oud. Vanwege de grote hitte werd hij twee dagen later al begraven. Het was zijn wens te mogen rusten op het nieuwe Oosterbeekse kerkhof, dat in 1856 was geopend op een stil plateau boven het Zweyersdal, naast het landgoed Bato's Wijk. Op zijn graf werd een monumentale stele geplaatst, waarin opgenomen een gebeeldhouwd portret.

Over Van Lennep en dat graf had ik van jongsaf gehoord. Thuis in de kast stond mijn vaders exemplaar van De pleegzoon met een opdracht van een Zuidhollandse bovenmeester uit 1919: ‘Aan J. Gelderblom. Ter herinnering aan zijn laatste schooljaar.’ Het was me verteld dat de schrijver van dat boek op het kleine kerkhof lag, maar daar gaan kijken was iets anders.

Thuis bestond geen grafcultuur. Doodgaan was

[p. 350]

a.j. gelderblom
Het graf van Van Lennep op het kerkhof te Oosterbeek

erg, maar graven bezoeken was aanstellerij en zeker niet iets voor kinderen. De dreiging van de Fangmanweg werd er overigens niet minder van. Op weg van school naar huis haastte ik me langs mesthopen en een autosloperij en dan snel voorbij de hoek waar het kerkhof zichtbaar werd achter een paar sinistere huisjes onder hoge treurbomen waarin het altijd waaide. Thuis, binnen, wachtten kinderkoren op de radio en Donald Duck en de avonturen van Piempampoentje, Pompernikkel en Piepeling, drie pikzwarte vrolijke nikkertjes uit Klapperdorp. Buitenshuis dreigde gevaar, en niet alleen bij het kerkhof. Wie in Oosterbeek buiten paden en wegen liep te spelen, kon op een vergeten landmijn trappen. Als er weer zo'n zware explosie klonk, wist iedereen dat de oorlog nòg een slachtoffer had gemaakt.

Pas jaren later ben ik voor het eerst naar Van Lenneps graf gaan kijken. Ik voelde me bespied en ongemakkelijk toen ik op een late zomeravond de bemoste dodenakker betrad. Ik brak met een code. Niemand zag het. Het graf stelde niet teleur. Van het vignet op de kaft van De pleegzoon herkende ik het hoofd van de schrijver. Daaronder hing een vreemd verwrongen (stervende of opwiekende?) zwaan met een krans in zijn poten. Op de sokkel in schreefloze kapitalen ‘Jacob van Lennep’, met een punt erachter. Hier en daar lagen op het pad wat veren van houtduiven. Ik legde er een paar op de tombe. Dat leek me wel plechtig. Late vogels zongen dat het een lust was.

Nu, opnieuw jaren later, ben ik niet onvoorbereid op pad gegaan: ik lees Querido's letterkundige reisgids en de boekjes van Rody Chamuleau over de literatuur van de Veluwezoom. Van Lenneps graf blijkt een intertextueel motief te zijn: het is genoemd door Kneppelhout, besproken in de correspondentie van Potgieter en Huet, bezongen door Guillaume van der Graft. In 1976 kwam Jeroen Brouwers er kijken en hij deed verslag in De revisor: het monument was vuil en aangetast; het hekje om het grafperceel deed hem denken aan ‘een wildedierenkooi’. Ik ben benieuwd naar het weerzien.

Maar het is niet de onvergankelijkheid van literatuur die me tijdens de wandeling bezighoudt. Overal duikt de dood op. Bij de moderne Albert Heyn werden laatst een paar personeelsleden neergeknald. De baas van dat concern werd hier in de buurt in de bossen vermoord. Het huis waar de moordenaar opgroeide, is vanuit het park te herkennen. Er zijn veel plaatsen waaraan zich herinnerde verhalen hechten van dode Engelse soldaten, opgegraven handgranaten en naoorlogse zelfmoorden. Onmiddellijk naast het kerkhofje staat nu een modern, opgeruimd bejaardenhuis. De appartementen kijken uit over de zerken. Mijn moeder is daar gestorven.

Ik ga door het hek. Bomen en paden vormen het stille mosprieel dat Van Lennep zich zou wensen. Het graf kan ik eerst niet vinden, maar dan herken ik het. Binnen het ‘wildedierenhek’ is het monument aan het oog onttrokken door een zorgvuldig getimmerde houten kist. Het is ingepakt voor de winter, ter bescherming tegen regen en vorst. Een graf in een kist: binnen het omheininkje onder de bomen staat het erbij als een oud Oosterbeeks huisje in z'n tuintje. Ik weet het nu zeker, want ik zie het met eigen ogen: de dood woont in Oosterbeek. Hij heeft zijn intrek genomen in een pensionnetje aan de Fangmanweg.

Arie Jan Gelderblom⁺

+ Arie Jan Gelderblom is verbonden aan de vakgroep Nederlandse taal- en letterkunde van de Rijksuniversiteit Utrecht.

Literatuuropgave

Jeroen Brouwers, ‘Schrijverij die ons niet meer in geestdrift brengt of een literaire graf- en puintocht aan de hand van Wim Zaal’ [...], in: De revisor 3 (1976) nummer 5, p. 73-79. R. Chamuleau, Hier eiken met hun zware kroon daar berken zilverig van toon. Literatuur van Arnhem & omstreken. Oosterbeek, 1979. R. Chamuleau, Een plaats waar nette oude mensen wonen. De gemeente Renkum en de letteren. Oosterbeek, 1990. Querido's letterkundige reisgids van Nederland. Amsterdam, 1982, p. 166.