Literatuur. Jaargang 10

[p. 293]

Potgieter: een dichter eerste klasse
Het graf

‘Toen ik, zonder ontzetting - want ik was er maar al te zeer op voorbereid - op den 3den Februari 1875 in den vroegen morgen al de luiken van het mij zo dierbare huis op de Leliegracht, schuins over mij, gesloten zag, toen dacht ik, en hebben alle vereerders der Nederlandsche letteren met mij gedacht: “In Everhardus Johannes Potgieter heeft Nederland een zijner oorspronkelijkste dichters, een zijner fijnste vernuften verloren, een aristocraat des geestes, een aristocraat van het zuiverst gehalte door hoogheid van karakter, door adel des gemoeds, door koninklijke mildheid, door teêrheid van gevoel voor het liefelijke en het schoone.”’

Zo herdacht hem zijn vriend en overbuurman Joh. C. Zimmerman aan het slot van zijn narede bij het door hem bezorgde tweede deel van Potgieters Verspreide en nagelaten poëzij. Het overlijden kwam inderdaad niet onverwacht. De ziekte waaraan Potgieter leed, duurde al enkele maanden en had op oudejaarsavond een fatale wending genomen.

Overigens, sinds enkele jaren is er twijfel gerezen omtrent de vraag of het huis met de gesloten luiken, Leliegracht 25, wel het sterfhuis was. In Querido's literaire reisgids van Nederland vermeldt Ad Zuiderent, verantwoordelijk voor het hoofdstuk over Amsterdam, nadrukkelijk dat Potgieter niet daar, doch op de Herengracht 146 overleed. De overlijdensakte van de dichtercommissionair, gedateerd een dag na zijn overlijden, maakt aan die twijfel definitief een einde, en ontzenuwt de onwaarschijnlijke veronderstelling als zou de doodzieke dichter zich aan de niet aflatende zorg van zijn zuster Sophie hebben onttrokken en zich naar de enkele honderden meters verderop gelegen woning hebben gesleept van zijn eveneens kinderloze en in Zwolle geboren half-oom Everhardus Johannes Potgieter (!), teneinde daar te overlijden. Deze half-oom was gehuwd, van beroep boekhouder, en hij zou zijn naamgenoot enkele jaren overleven.

Intussen bleef de dood van de dichter niet onopgemerkt. Zimmerman in zijn Potgieter-herinneringen (De Gids, 1886) en Groenewegen in zijn Potgieter-biografie noemen een fors aantal necrologieën. En terwijl de zesde februari van heinde en verre mannen van wetenschap en kunsten zich te Leiden verzamelden voor de luisterrijke viering van het jubileum van de universiteit, trok door de winterse Amsterdamse straten een lijkstoet van de Leliegracht naar de Westerbegraafplaats bij de Westzaanstraat. Aan

Het graf van Potgieter op de Nieuwe Oosterbegraafplaats te Amsterdam. (Uit: Meindert Stokroos, ‘In 't nokkend wee der ziele welt een traan’. Oude graftekens op de Nieuwe Oosterbegraafplaats (Amsterdam, 1992))

[p. 294]

het graf spraken slechts Zimmerman en Von Lemcke.

Weer vier jaar later, de sterfdag herdenkend, stond opnieuw een aantal vrienden en vereerders rond het graf, ter onthulling van 's dichters door F. Stracké vervaardigde marmeren borstbeeld, geplaatst in een arduinen nis, opgetrokken aan het hoofdeinde van de lijksteen. En opnieuw sprak Joh. C. Zimmerman, die namens Potgieters zuster dank zegde voor het huldebetoon en de zorg voor het monument aan de gemeente Amsterdam opdroeg, bij de plechtigheid door drie harer wethouders vertegenwoordigd.

Kort tevoren was in de gevel van het sterfhuis een gedenksteen geplaatst met het opschrift: ‘E.J. Potgieter woonde in dit huis van 12 Mei 1855 tot zijnen sterfdag op 3 Februari 1875’. Het oorspronkelijke huis werd in 1881 ingrijpend verbouwd; de gedenksteen werd daarbij onbruikbaar en keerde niet terug. Wèl werd een borstbeeld van de hand van H.A. Teixeira de Mattos - een levensgrote witmarmeren buste, rustende op een voetstuk van boeken - in een nis boven de ingang geplaatst, waar die zich nog steeds bevindt.

De gemeente Amsterdam eerde de dichter door een straat naar hem te vernoemen, terwijl in het hoekhuis van de Potgieterstraat en de Da Costakade een nis met een terracottakleurige buste van de dichter werd aangebracht. Links en rechts van de kop prijken telkens twee versregels, ontleend aan ‘Een ander visioen’ (1863): ‘Iedre stoomwolk spelt verrassen, / Vlijt en kunst in nieuw bedrijf’, en: ‘En de muur der stad aan 't wassen / Wordt van halve volle schijf!’ In deze regels zinspeelt Potgieter op de stadsuitbreidingen, waaraan, ironisch genoeg, enkele jaren later zijn eigen graf geofferd zou worden. Eerst werd de oude Westerbegraafplaats gesloten en al voordat er geruimd werd, was de buste uit de nis verdwenen. Later dook het beeld weer op in de voorhal van het Rijksmuseum, en nog later verhuisde het naar de kelder in de oostelijke vleugel van het gebouw.

Pas in 1956 werden buste en graf weer verenigd. Potgieters stoffelijke resten waren kort tevoren naar de Nieuwe Oosterbegraafplaats overgebracht en op 2 juni van dat jaar sprak Anthonie Donker in de aula, waarna burgemeester D'Ailly het grafmonument onthulde dat - getuige foto's van het oorspronkelijke graf - geheel daaraan gelijk was, inclusief de op de zerk aangebrachte versregel uit ‘Een halve-eeuws wake’ (1851): ‘Onsterfelijk maakt de oorspronkelijkheid!’

Het graf - klasse één, vak tweeëntwintig, nummer zeventien - wordt niet druk bezocht en de schaarse wandelaars kunnen ongehinderd graf en tekst op zich laten inwerken. Mogelijk dat een enkele mijmerzieke bezoeker zich niet aan de gedachte kan onttrekken dat er toch wel een merkwaardige tegenstelling bestaat tussen de toen en later even weinig populaire als gelezen dichter, en de aanwezigheid in Amsterdam van maar liefst drie borstbeelden aan de openbare weg die zijn herinnering levendig houden. Of anders: aan die merkwaardige coïncidentie dat zich in diezelfde stad een Bilderdijkschool aan de Potgieterstraat bevindt, terwijl een Potgieterschool voor openbaar onderwijs (eerste klasse) aan het Bilderdijkpark gelegen is.

Welke gemeente kan er zich op beroemen één van haar zonen met zoveel klasse geëerd te hebben?

B. Luger⁺

+ B. Luger doceert moderne Nederlandse letterkunde aan de Universiteit van Amsterdam.