Literatuur. Jaargang 10

[p. 291]

‘Het was in elk geval leuker dan les’
Literatuur in de klas

Ze zijn druk vanmorgen. Het weekend werkt nog door. Bijbaantjes, sport, film, televisie, disco - ze kunnen mijn uur vullen met verhalen. Maar ik kom met de mijne.

Ze zien er welgesteld uit, in de voorgeschreven merkkleding. Hun wereldbeeld is prettigoverzichtelijk. Dat mag ik gaan verstoren. Aanzetten tot nadenken. Proberen zaken aan hen te slijten die ze niet nodig achten. Moeilijk doen.

Ik ga op de voorste bank zitten. Veel rust brengt dat niet. De maandag vergt geduld. Geleidelijk schikt iedereen zich. Ik hoef maar twee keer om aandacht te vragen; een redelijk snelle start.

Het geplande lesje historische letterkunde ligt als een zwaar Fremdkörper op mijn maag. Wat ga ik ze aandoen? ‘Pak de video toch’, zegt het luie beest in mij. ‘Nee’, vecht ik terug, ‘ik wil immers communiceren, meningen losmaken.’ ‘Hebben ze die dan?’ vraagt de cynicus. Ik begin liever minder gespleten. Ook voor mij is het weekend geweest. Wat moet ik zo nodig met Elkerlyc?

‘Wat ik vragen wou...’, begin ik. Wantrouwige blikken. Laat toch, denk ik even, Maar nee, Elkerlyc moet hangen. ‘Wie van jullie is er bang om dood te gaan?’ De vraag blijft boven hen hangen als een buitenaards object. Reacties. Of ik er even aan wil denken dat het nog vroeg is. Ik herhaal de vraag. ‘Wie? Jij? Jij?’ Er komt wat terug, deels om er af te wezen. ‘Ja natuurlijk, wie niet?’ Of: ‘Nog nooit over gedacht.’

‘Wat is erger,’ vraag ik, ‘een zestienjarige of een tachtigjarige die doodgaat?’ Die vraag is hun te min; zestien is veel erger, toch? ‘Dat zie ik anders’, zeg ik. Op je zestiende kun je nog niet zo veel brokken gemaakt hebben als op je tachtigste. Kun je doodgaan met een rustig geweten. Daar gaat 't toch om?

O ja? Een aantal wil nu toch wel meedenken. Wat is dat, een goed geweten? Moet je dan volmaakt zijn of zo? ‘Ik denk dat 't om iets anders gaat’, zeg ik. Om ‘je best gedaan hebben’ wellicht. Die schoolse term schiet in verkeerde keelgaten. Nu wordt het tijd voor Elkerlyc.

Ik schrijf de gekke naam op het bord, zeg dat ‘Elkerlyc’ ‘Iedereen’ betekent. Het gaat over iedereen, maar je kunt nou eenmaal niet iedereen op 't toneel zetten, vandaar ‘meneer Iedereen’. Allegorie noem je dat, tussen twee haakjes. 't Zal wel.

Ik vertel het verhaal. Een yup die mee moet met Magere Hein, maar nog lang niet klaar is. Dat hij niemand en niets kan meenemen, alleen zijn deugd; ‘je best hebben gedaan’ dus. Dat heeft-ie niet, er moest geld verdiend en opgemaakt worden en verder geen gezeur. Dan volgt de hele middeleeuwse machinerie van biecht enzovoort. Die kennen we niet meer zo, zeg ik, maar wel dingen als goedmaken, uitpraten, schuld vereffenen. Die kunnen hemel of hel uitmaken. Wat betekende de hel voor hen, wat voor ons? Ik probeer wat in te vullen: gewetenswroeging, eenzaamheid, angst.

Het blijkt aan te spreken, naar iets te verwijzen. Meningsverschil: als iemand volslagen gewetenloos is, kan hij dan toch rustig sterven? Die maakt zich niet druk. Maar je weet nooit of iemand zo is, zegt een meisje; je ziet altijd alleen de buitenkant. Het overtuigt niet iedereen. En hoe zat dat in die tijd? Kon iedere doorgewinterde schoft via die biecht en zo toch nog goed terecht komen? Mooi makkelijk!

We praten over berouw, over ‘slecht’, over ‘zondig’. Wat was dat? Wat is dat? Ik vertel heel kort (de tijd dringt: altijd weer die bel!) over Beatrijs, over Mariken. Zondig? Ongetwijfeld. Slecht? Tja.

[p. 292]

Dat herkennen ze: dat je in uitzichtloze of labiele toestand de verkeerde kant op kunt gaan. Drugs en zo, jeugdcriminaliteit. Ik vraag of ze die middeleeuwse mensen nou anders vinden. Ja. Nee. Ze weten het niet. Niet echt, zegt er één. Wel hun cultuur. Zoiets als bij allochtonen. Je moet hun cultuur kennen om ze te snappen. Dat is dan literatuurgeschiedenis, zeg ik. Niet overtuigend, wel aardig om te horen, lijkt het.

Twee lesuren verder. ‘Dominee met strooien hoed’ van Wolkers. Dezelfde vervreemding: wat zegt zo'n gereformeerde vaderfiguur ze nou? Behalve dat die man een beetje gestoord is. En wat zijn dat voor rare kinderen, met hun vieze praatjes en hun vieze of bloedig-serieuze spelletjes?

Herkennen ze iets? Nee, niks. Zelf nooit vieze praatjes gehoord of gemaakt dus? Zelf nooit fantasiespelletjes gedaan? Nooit de druk van ouders gevoeld? Tja. Wat is er dan anders? Nou ja, hoe het wordt beschreven. Dat doe je zo niet. Wel doen en zeggen dus, niet schrijven? Nee, dat is iets heel anders. De beschreven realiteit wekt weerstand. Dit kun je niet veilig van een afstand bekijken, zoals die middeleeuwers in de vitrine. Jezelf zien, en dan nog in een stadium dat je net achter de rug hebt, waar je vanaf wilt, ze willen er niet aan. Het blijft een raar verhaal van een rare schrijver. Toch wordt hij heel veel gelezen, zeg ik; hoe zit dat dan? Om de seks, zegt er één. Sla je de rest dan maar over? Hm.

Maar literatuur kun je dit toch niet noemen, vinden ze. Die discussie ga ik niet aan. Wat zal ik hen overtuigen? Ik doe maar wat, daar komt het op neer. Praten over dingen die mij bezig houden en die in mijn opdracht passen. Nee, niet theoretiseren over ‘literatuur’. Als het verhaal hen boeit, is dat al heel wat.

Poëzie in een volle klas. Een gedicht van Elburg. Lees eerst maar eens. Tijdens de lezing oergeluiden van afkeer. Gezucht. De aangereikte onzin kan zelfs hùn te veel worden.

‘Wie vindt dit volslagen wartaal?’ Het overgrote deel vindt dat inderdaad het juiste woord. ‘Niks waar je iets mee kunt?’ Ach, hier of daar iets. Vertel maar. Aarzelende reacties. Verschil van mening: dit staat er wel, dat niet. Ik help wat associaties op weg. Sommigen pikken het op: het wordt een puzzel. Er gaan dingen op hun plaats vallen. Het beeld van de oorlog in het gedicht wordt helderder. Koppeling aan eigen ervaringen, van mij, van hen, via de televisie. De associaties komen steeds meer los. Soms gaan ze te ver, maar veel geeft dat niet.

Als de bel gaat, zitten we er nog midden in. Ze zijn over het geheel aangenaam verrast door dit ‘tekstaanbod’. Nooit gedacht dat zoiets bestond. Bij het weggaan komt er nog één op me af. ‘Dit was goed’, zegt hij. ‘Het was in elk geval leuker dan les.’

Dat heb ik dan toch maar weer bereikt.

Manuel Claasen⁺

+ Manuel Claasen (1939) studeerde Nederlandse taal- en letterkunde aan de Universiteit van Amsterdam. Hij is werkzaam als docent Nederlands aan scholengemeenschap ‘Bertrand Russell’ te Krommenie.