Literatuur. Jaargang 10

Signalement

De hutspot van de leesact

De even sympathieke als onversaagde stichting Dimensie te Leiden verzorgt op non-profit basis neerlandistieke publikaties. Ook stelt ze, als een soort neerlandistiek Leger des Heils, boekenpakketten samen voor noodlijdende vakgroepen Nederlands aan universiteiten in het buitenland. De nieuwe bundel opstellen van Martien de Jong combineert in feite beide doelstellingen: de bundel is zelf een soort van boekenpakket, een grabbelton voor ieder die in literatuur is geïnteresseerd. (M.J.G. de Jong, Literatuur: een spel zonder grenzen. Dimensie, Leiden, 1991; 155 blz.; ƒ 43,95).

Het boek opent met twee motto's. Ze zijn niet aan Homerus, Shakespeare of James Joyce ontleend. Ook niet aan Plato, Kant of Derrida, maar aan eerder werk van de auteur zelf. Beide motto's vertegenwoordigen de mening dat een literair werk geen ‘autonoom taal- of tekstding’ is. De Jong leest met in het achterhoofd ‘niet alleen bijzondere gegevens over de schrijver en zijn geschriften maar ook meer algemene gegevens van cultuurhistorische en literatuurwetenschappelijke aard’. Dit leidt tot een ‘bijna onbewust spel van herinneringen, verbanden en verborgen allusies’ in de geest van de lezer. Jawel: een literair werk gaat zich ‘tijdens de leesact als het ware vanzelf situeren in een groter geheel’.

Als De Jong het over de leesact heeft, bedoelt hij die van hemzelf. Dit leidt allereerst tot een opstel over een verschijnsel dat hij om een of andere reden ‘symbolische transpositie’ noemt. U kent het wel. Romanfiguur ligt met zijn vriendin in bed, ze strelen elkaar, en vervolgens beschrijft de auteur dan niet wat hierop volgt, maar laat hij zien hoe de fluitketel op het gasfornuis steeds harder gaat fluiten. Symbolische transpositie dus. Vervolgens iets over intertextualiteit bij Umberto Eco en Jorge Luis Borges: het thema van de roos. Dit essay wordt gelardeerd met fragmenten uit een interview dat de auteur zelf, als ik het goed begrijp (en deze toevoeging is bij De Jong nooit overbodig), in 1971 met Eco had. Daarna is het tijd voor Japan: het doodsmotief bij Yukio Mishima en Osamu Dazai (met foto's van beide schrijvers). Dan het nachtegaalmotief van Boccaccio tot Gezelle. Deze vogelvlucht wordt voortgezet in een beschouwing over Bilderdijks motieven voor het vertalen van een fabel. Sluitstuk is een uiteenzetting over de verhouding tussen engagement (foto van Sartre tijdens een betoging) en de creatio-opvatting van het kunstenaarschap (afbeelding van illustratie bij Mallarmé's gedicht ‘Apparition’).

Zoals te begrijpen valt, leidt dit alles tot een absurdistische mengeling van interessante observaties, botte clichés en merkwaardige misverstanden. Nooit wordt er eens iets zorgvuldig betoogd of grondig uitgezocht. Het wemelt dan ook van opmerkingen als: ‘Maar het is mij niet te doen om een volledig literairhistorisch overzicht of een systematische inventarisatie’; of: ‘Als ik Gezelles lyrisch gedicht werkelijk uitputtend wilde behandelen, dan zou ik de volledige interne context moeten bestuderen.’ Jammer van al die eruditie. Maar De Jong heeft natuurlijk groot gelijk. Het vreet tijd en energie om iets systematisch te behandelen. Sneller en gemakkelijker is het, zinnen te schrijven als: ‘Het beeld is overbekend en komt in het Latijn ondermeer voor bij de blijspeldichter Terentius en de kerkvader Augustinus. Voor de Nederlandse literatuur kan ik niet alleen verwijzen naar H.K. Poot en A.C.W. Staring, maar ook naar tijdgenoten als Van Merlet, Morriën, Bastet en Lucebert.’

Leve de hutspot! En toch is dit boekje de moeite waard. Want het verhoudt zich tot een wetenschappelijke publikatie zoals een rommelmarkt zich verhoudt tot een filiaal van Albert Heijn.

[p. 247]

Je moet niet verwachten er snel en efficiënt boodschappen te kunnen halen. Je doet er vaak een miskoop. Maar het is er gezellig duister, en je komt altijd wel met iets aardigs thuis.

gert-jan johannes

Beelden en beeldveranderingen

De emblematiek blijft in de belangstelling. Onder de titel Emblems in Glasgow; a collection of essays drawing on the Stirling Maxwell Collection in Glasgow University Library (Glasgow: University of Glasgow, 1992; vi + 161 blz.; £ 9.50) verscheen onder redactie van Alison Adams een uitbundig geïllustreerde bundel opstellen van leden en geassocieerden van de Glasgow Emblem Group. De studie van Michael Bath over ‘Anglo-Dutch relations in the field of the emblem’ besteedt aandacht aan onder andere Van der Noot, Cats, Anna Roemers Visscher van wie een autograaf met vertalingen van emblemata van Georgette de Montenay zich in Glasgow bevindt, en Otto van Veen van wie emblemata uit zijn bundel Emblemata Horatiana als model gediend hebben voor plafondschilderingen in een Schots kasteel.

Van Karel Porteman is een interessante bijdrage, ‘Cornelis Plemp “sells” his Emblemata to Pieter Cornelisz Hooft’, waarin hij ingaat op de opdracht door Plemp van zijn Emblemata quinquaginta van 1616 aan Hooft. Verder zijn er opstellen van Ayers Bagley over de centaur Chiron in de emblematiek, van Richard Greenwood over Marquales Italiaanse versie van Alciato, van Francis McKee over Bernard Mandeville, de Hollander die zich aan het eind van de zeventiende eeuw in Engeland vestigde, van John Manning over marginalia in een exemplaar van Alciato, van Alison Saunders over twee versies van een embleembundel van Barthélemy Aneau uit 1552 die duidelijk op twee soorten publiek (Latijntalig



en niet-Latijntalig) mikken, en van Susan Sirc over emblematische en alchemistische beelden bij Goethe. Over ‘beeldveranderingen in de Nederlandse literatuur’ gaat de uitermate leesbare lezingenbundel Brekende spiegels onder redactie van Dirk de Geest en Marc van Vaeck (Leuven: Peeters, 1992; 232 blz.; bfr 780). De lezingen over ‘de manier waarop vandaag aan de universiteit wordt gekeken naar literatuur’ ‘om te laten zien hoe literatuur zich ontwikkelt, verandert en blijft’, werden gehouden in 1989-1991 en georganiseerd door de afdeling Nederlandse literatuur en volkskunde van de Katholieke Universiteit Leuven.

De onderwerpen beslaan de gehele literatuurgeschiedenis: Hadewijch (N. de Paepe), Reynaert (Rik van Daele), Vondel en andere zeventiendeeeuwse dichters (Karel Porteman), Bredero (Marc van Vaeck), Jan Frans Willems en F.A. Snellaert (Marcel de Smedt), Guido Gezelle (Piet Couttenier), Stijn Streuvels (Marcel Janssens), Paul van Ostaijen (Erik Spinoy), Gerard Walschap (Lut Missinne), Hugo Claus (Dirk de Geest), hedendaagse poëzie (Hugo Brems) en traditionele en moderne volksverhalen (Stefaan Top).

pjv

Bedriegers en bedriegertjes

Onder de titel De verlakkers schreef Wim Zaal een reeks opstellen over literaire ver valsingen en mystificaties die door de eeuwen heen zijn vervaardigd en hun sporen hebben nagelaten in de geschiedenis. Vervalsingen zijn er van allerlei aard, soms gemaakt vanwege plaatselijk, nationaal of godsdienstig belang, soms alleen maar om het geldelijke gewin, maar ook - onschuldiger - meer om het spel dan om de knikkers.

De meest bekende voorbeelden die Zaal behandelt zijn natuurlijk de zangen van Ossian en het Nederlandse Oera Linda Boek, dat in 1872 in Leeuwarden in een transcriptie verscheen en waaraan wel voor altijd de naam van Eelco Verwijs verbonden zal worden. De hang naar een oud, liefst zo vroeg mogelijk bewijs van cultuureigen van minderheidsgroepen lijkt een vruchtbare bodem voor dit type mystificaties. Bedriegers en bedrogenen bevinden zich hier op gemeenschappelijk terrein.

Maar ook speelser varianten passeren de revue. Zo behandelt Zaal onder meer de Julia-affaire (1885) met haar vervolg in De onbevoegdheid der Hollandsche literaire kritiek (1886), door hem terecht ‘stuntwerk’ van vooral Verwey en Kloos genoemd, waarbij hij het vermoeden uitspreekt dat de auteurs Julia gebruikt hebben ‘als stortplaats voor hun vroegste, onrijpe werk’. Dit ‘stuntwerk’ komt ter sprake in een hoofdstuk met als titel ‘Nederlands fabrikaat’, waarin dan ook andere Nederlandstalige mystificaties, zoals die rond Andries de Hoghe, Mien Proost en Hendrik Marsman en Links Richten, worden be-

[p. 248]

schreven.

Echte, sensatie verwekkende literaire vervalsingen zijn er blijkbaar in ons taalgebied nauwelijks geweest. In elk geval niet van een orde als de Taxilmystificaties in Frankrijk rond de katholieke kerk en de vrijmetselarij in de negentiende eeuw, of de zogenaamde Hitler-dagboeken van Der Stern nog maar zo'n tien jaar geleden. Zaal brengt van al deze affaires verslag uit op een zeer leesbare en vermakelijke manier, en met een ironische ondertoon. Die ironie wordt voor een niet gering deel bepaald door het feit dat de bedrogenen vaak zulke gewillige slachtoffers waren die het bedrog liefst zo lang mogelijk verborgen wilden houden.

De verlakkers verscheen in 1991 bij uitgeverij Ambo (199 blzn.; ƒ 29,90).

gvb

Amsterdam als centraal depot

In juli 1990 was een uitgelezen internationaal gezelschap boekhistorici bijeen in Wassenaar. De voordrachten van dat colloquium werden in 1992 gepubliceerd in de serie Brill's Studies in Intellectual History: Le Magasin de l'Univers. The Dutch Republic as the centre of the European book trade (Leiden enz.: E.J. Brill, 1992; x + 319 blz.; ƒ 135, -). De redacteuren van de bundel, C. Berkvens-Stevelinck, H. Bots, P.G. Hoftijzer en O.S. Lankhorst, memoreren in het voorwoord de rol die de Nederlandse boekhandel van de Republiek ook in internationaal opzicht heeft gespeeld. De centrale thema's van het colloquium waren: welke soorten publikaties waren bestemd voor de buitenlandse markt, hoe zaten de internationale netwerken in elkaar en hoe functioneerden die in technisch en economisch opzicht?

In de openingslezing van het congres confronteerde Frans Janssen zijn gehoor met een aantal onderzoeksdesiderata ten aanzien van de Nederlandse boekgeschiedenis, waarvan hij er twee nader uitwerkte. Volgens Janssen is er behoefte aan een catalogus, waarin vanuit cultuurhistorisch perspectief exhaustieve beschrijvingen moeten worden opgenomen van een selectie van ongeveer vijfhonderd in Nederland gedrukte boeken vanaf 1473 tot heden. Het tweede desideratum is een Engelstalige geschiedenis van de Nederlandse uitgeverij naar het voorbeeld van het werk van Martin en Chartier: Histoire de I'édition française.

Christiane Berkvens-Stevelinck begeeft zich op het onderzoeksterrein van het particuliere boekenbezit in ‘Un cabinet de livres européen en Hollande: la bibliothèque de Prosper Marchand’. Ze kan daarbij terugvallen op uitvoerige overgeleverde documentatie, die haar in staat stelt de wederwaardigheden van Marchands bibliotheek te reconstrueren. Hoe belangrijk de rol was van Michel Rey als uitgever van boeken in de Verlichting wordt uiteengezet door Raymond Birn aan de hand van een catalogus uit 1754 en een aantal brieven van gemengd zakelijke en private inhoud van Friedrich-Heinrich Jacobi aan hem.

Hans Bots toont met een groot aantal grafieken de belangrijke rol die twaalf Nederlandse (Franstalige) tijdschriften speelden bij de verspreiding van het in de Nederlanden gedrukte boek in de periode 1684-1747. Aankondigingen van boeken met Nederlandse impressa zijn ver in de meerderheid. Opvallend is het aandeel van de Amsterdamse boekhandel daarin: ‘le magasin de l'univers’ (de aanduiding is van Voltaire) levert 53%. Op afstand volgen Den Haag, Leiden, Utrecht en Rotterdam.

Th. Clemens toont aan dat een flink aantal katholieke boeken in de periode 1650-1795 in het noorden is gedrukt en dat die - vaak van een vals impressum voorzien - vervolgens naar het zuiden werden getransporteerd. S. Corsini heeft in het achttiende-eeuwse Lausanne eveneens te kampen met valse impressa: deels van bestaande Nederlandse drukkers, deels gefingeerde drukkersnamen. Verder ontdekte hij tal van pirate editions, die soms wel, maar vaak ook geen moeite doen om hun clandestien zijn te verbergen.

A. Dunning vestigt de aandacht op de belangrijke rol van de achttiendeeeuwse Amsterdamse muziekuitgeverijen en P.G. Hoftijzer inventariseert het aandeel van de Leidse boekverkoper Pieter van der Aa in de internationale handel. A.H. Laeven relateert de zeventiende- en achttiende-eeuwse Nederlandse boekhandel aan de Frankfurter en Leipziger Buchmesse. Op basis van het aantal titels en impressa in de desbetreffende catalogi toont hij aan dat het Noordnederlandse aandeel het Zuidnederlandse ruimschoots overtreft en dat de Nederlandse uitgevers tot eind achttiende eeuw het talrijkst zijn na die uit de Duitse staten. In ieder geval was Johannes van Ravesteyn een geregeld bezoeker van de Frankfurter Messe, aldus Bert van Selm, waar hij zijn eigen uitgaven verhandelde met die van collega's. Van Selm pleit ervoor om eerst de locale situatie van boekhandelaren goed te bestuderen voordat men uitspraken doet over het Europese belang van hun handel. Het verkopen van boeken bij opbod in Den Haag in de eerste helft van de achttiende eeuw is het onderwerp van de bijdrage van Otto S. Lankhorst. Hij komt tot een totaal van niet minder dan 1037 veilingen.

Verder bevat deze voor de boekgeschiedenis bijzonder interessante bundel bijdragen van Françoise Bléchet over Nederlandse boeken in de Bibliothèque du Roi, van Jean-Daniel Candaux over Nederlandse drukken van de Geneefse psalmberijming, van John Feather over al dan niet geoorloofde herdrukken van Engelse boeken in de Nederlanden, van R.G. Fuks-Mansfeld over de Hebreeuwse boekhandel in het zeventiende-eeuwse Amsterdam, van Jean-Dominique Mellot over de wederzijdse relaties tussen boekhandelaren in Rouen en Holland, van M. Schlup

[p. 249]

over die tussen Neucha˄tel en Den Haag, van Katherine Swift over de penetratie van Nederlandse uitgevers op de Londense boekenmarkt en van Francoise Weil over het aandeel van de Nederlandse handelaren in de distributie van verboden boeken in Frankrijk. Nog niet genoemd zijn de enigszins buiten de thema's vallende bijdrage van I.H. van Eeghen over Jan en Casper Luyken, de verhandeling van ‘grand old man’ Paul Raabe over de aankoop van Nederlandse boeken voor de beroemde bibliotheek in Wolfenbüttel in de zeventiende en vroege achttiende eeuw en een magistrale samenvatting van het congres door ‘grand man’ Roger Chartier.

pjv

Zalige heiligen

Louis Goosen sluit zijn trilogie over bijbelse onderwerpen in de reeks ‘Van A tot Z boeken’ bij de Nijmeegse uitgeverij SUN af met Van Afra tot de Zevenslapers; heiligen in religie en kunsten (1992; 397 blz.; ƒ 44,50). Na de oudtestamentische figuren van Abraham tot Zacharia en de nieuwtestamentische en apocriefe van Andreas tot Zacheüs zijn nu de heiligen aan de beurt.

Eerder waren al delen verschenen over de klassieke mythologie en de klassieke geschiedenis en als nog te verschijnen naslagwerken worden in het vooruitzicht gesteld Van Aiol tot de Zwaanridder met thema's uit de middeleeuwse epiek (onder redactie van W.P. Gerritsen en A. van Melle) en Van Abelard tot Zoroaster met thema's vanaf de renaissance (door Peter Altena, Léon Stapper en Michel Uyen). Naast zo'n honderdzestig heiligen - geselecteerd uit het geschatte totaal van meer dan vijfduizend en geografisch en historisch gespreid - behandelt Goosen ook een tiental verwante categorieën zoals asceten, belijders, clerici, kerkvaders, maagden, martelaren, monniken, pelgrims, pestheiligen en soldaten. Iedere heilige wordt voorzien van een biografie (geen hagiografie!), van de nodige details die geleid hebben tot de zalig- en heiligverklaring (vaak de meest doordachte martelingen), van de attributen en feestdagen, en van verwijzingen naar kunstwerken die op de desbetreffende heilige zijn geïnspireerd.

De belangrijkste staan er allemaal in: naast de kindervriend Nicolaas van Myra treft men aan Augustinus, Bonifatius, Brandaan, Gregorius de Grote, Hieronymus, Ignatius van Loyola, Isidorus van Sevilla, Jeanne d'Arc, Johannes van het Kruis, Karel de Grote, Lidwina van Schiedam, de martelaren van Gorkum, Sebastianus, Teresa van Avila, Thomas van Aquino, Thomas More en Willibrord.

Dat de heiligenverering iets uit voorbije tijden zou zijn, ontkracht Goosen in zijn inleiding: tijdens een vakantie in Spanje kun je terechtkomen bij een schapenboer die zijn kazen liever tegen vliegen beschermt door een afbeelding van de heilige Casilda dan door wat vliegengaas aan te brengen. De rest van de inleiding is een stuk serieuzer, want gebaseerd op een immense hoeveelheid literatuur waarvan de beschrijving de pagina's 341-366 omvat. Het werk wordt ontsloten door een register van auteurs en kunstenaars en van heiligen en andere figuren. De Nederlandse auteurs zijn sterk in de minderheid: Bertus Aafjes, Anna Bijns, Boetius a Bolswert, Anton van Duinkerken, Guido Gezelle, Hadewych (consequent als ‘Hadwych’ gespeld), Hubert Lampo, Ruusbroec (op zijn voornaam Jan gealfabetiseerd), Simon Vestdijk en Vondel. Hoewel een index op attributen dit fraai geïllustreerde werk nog meer had laten uitdijen, zou dat toch wel heel handig zijn geweest.

pjv