Literatuur. Jaargang 10

[p. 207]

De recensent, ook der recensenten
De taalsmikkelaar

De publikatie van een nieuw boek van Willem Brakman is voor mij altijd een feest. Niet zozeer om de inhoud - die laat ik graag ongelezen. Wat mij in verrukking brengt zijn de recensies waarin de volgelingen hun idool weer de hemel in prijzen. Want Brakman is een uniek geval. Er zijn weinig critici die een nieuwe roman van zeg Hermans of Mulisch of Reve al bij voorbaat prachtig vinden. Maar wanneer er een nieuwe Brakman in de boekhandel ligt, zijn in ieder geval twee recensenten er als de kippen bij om een gouden ei te leggen, te weten Van Deel in Trouw, en zijn verlengstuk in de kwaliteitskrant, Janet Luis: het Querido-koor.

In een opstel over ‘de veronachtzaamden’ (Het literair klimaat 1970-1985) stelt Van Deel ‘dat Brakman zoal niet een belangrijker, dan toch minstens een even belangrijk schrijver is als Hermans, Reve, Mulisch’. Belangrijker dan de Grote Drie, je moet maar lef hebben! Tot voor kort was Van Deel vrijwel de enige die al ontroerd werd als hij een nieuwe Brakman in handen kreeg (zijn devotie gaat zover dat hij in staat zou zijn zelfs een dweepziek artikel te schrijven over de omslagen van Brakmans boeken). Maar de laatste jaren maakt Luis het zo mogelijk nog bonter, het wordt bijna een wedstrijd tussen die twee. Van Deel over de stijl van Brakman: ‘fenomenaal’; Luis: ‘virtuoos’. Geheel in de geest van haar leermeester typeerde Luis ooit het Brakman-personage als ‘een geduchte verteller, een taalsmikkelaar die zich graag vergeet in veelkantige en welluidende beschouwingen’. De slotalinea van deze kritiek, op een roman die Een heiligverklaring (!) heet, begint helemaal in Van Deels idioom: ‘Maar de mooiste en troostrijkste verzoening die Brakman in Een heiligverklaring tot stand brengt’, enzovoorts. Zo bieden die twee loftuiters tegen elkaar op.

Ik geef graag toe dat vrijwel alles aan Brakman mij tegenstaat: zowel de verering van de adepten, die er zelfs in slaagden de man de P.C. Hooftprijs te bezorgen (voorzitter van de jury? Ach, wie anders?), als de manier waarop

philip mechanicus, amsterdam
Willem Brakman

het idool zich die blinde bewondering laat aanleunen. Ooit reisde Luis zelfs naar Twente af om de Grote Schrijver te interviewen over zijn ‘duivelse kanten’. Naar mijn mening is er meer demonie te vinden in de doelpalen van het Diekmanstadion dan in het grijze hoofd van de grijze taalsmikkelaar. Maar laten we proberen objectief te blijven. Wat wil deze schrijver eigenlijk, wat stelt hij voor?

Brakman is een auteur die graag bekende stof her-vertelt in een zeer eigenzinnig, oeverloos proza. In zijn laatste roman, Een vreemde stam heeft mij geroofd, gaat het om het Argonauten-verhaal. Hij is daarmee een van de vele auteurs na Joyce die klassieke motieven terugbrengen tot een eigentijds en alledaags niveau. Wat is het wereldbeeld van Brakman, of zoals hij het zelf noemt, ‘mijn schouw’? In elk boek komt

[p. 208]

wel een uitvergrote moederfiguur voor, een Koningin, Hoofdzuster of in de laatste roman: de Witte Godin. Het oerverloze heeft bij B. altijd te maken met het oedipale. Wie dat eenmaal doorheeft, zal weinig nieuws tegenkomen. En dan het taalgebruik, die ‘virtuoze,’ ‘fenomenale’ stijl. Ik citeer als voorbeeld de eerste twee zinnen van Een heiligverklaring: ‘Op een zondagmiddag werd er bij mij gebeld; dat gebeurt maar zelden, ik leid een geregeld leven wat wil zeggen dat een monotone, haast dodelijke slof mij door mijn dagen heen helpt. Mijn huis is een stil huis, wat voor- en nadelen heeft, zo schrik ik mij wel bijkans uit de broek als er onverhoeds aan de bel wordt gerukt [...]’ ‘Uit de broek schrikken’: je vindt het flauw of je krijgt er jubeltenen van, zoals Van Deel en Luis.

De laatste roman (misschien is er op dit moment al weer een nieuw meesterwerk verschenen, want de oude demon breit onvermoeibaar voort aan zijn oeuvre) Een vreemde stam heeft mij geroofd kreeg een gemengde pers. De reacties lopen van volstrekte desinteresse tot de voorspelbare fanfares in Trouw. Gerrit Jan Zwier in de Leeuwarder Courant noemt Brakman als romancier ‘zelden genietbaar’ en hij bekent: ‘Het kost mij deksels veel moeite een boek van hem uit te lezen.’ Oomens in het Algemeen Dagblad vindt de laatste roman wel amusant, maar het blijft voor hem maar ‘een spelletje’. Ook Warren ziet het boek vooral als ‘een met verve uitgevoerd literair spel’.

Luis is helaas deze keer niet van de partij, dus geen gejuich in nrc Handelsblad. Reinders maakt korte metten: ‘Bij Brakman zit de tomeloze fantasie zichzelf in de weg.’

Echt enthousiast zijn vooral Vervaeck in de Vlaamse krant De morgen en natuurlijk de criticus van Trouw. Tot welk een grote hoogte die dan zijn recensie op kan zwepen wanneer er weer eens een Brakman bejubeld moet worden, blijkt uit een zin als: ‘Tot welk een grote hoogte hij, brutaal en ronduit dollend met zijn stof, het vertellen dan kan opzwepen, blijkt uit deze roman.’ En nog zo'n zin voor een reclamefolder: ‘Het meeste dat gebeurt in het klassieke verhalencomplex is hier ook wel verwerkt, maar hoe! Op een verrukkelijke manier en enorm geestig wordt ermee gejongleerd, het plezier in het vertellen kleurt elke zin.’ Van Deel geeft dan een paar voorbeelden van die enorme geestigheid. Het blijkt dat hij al uit de broek schiet van een regel als: ‘Het is een stug volk stond er op mijn kaart, dat wijdbeens loopt en neigt tot piraterij.’

Hoe paradoxaal dat nu juist een schrijver als Brakman aanleiding kan geven tot zulke hardnekkige idolatrie. In zijn proza brengt deze auteur heroïsche gevoelens veelal terug tot burlesk gemompel. Daarom zou Brakman de aangewezen persoon zijn om een roman te schrijven over zijn supporters. Het pluggen en pushen, het gekonkel in jury's, heel die droesem van de roem, wie zou dat beter ‘enorm geestig’ kunnen oplepelen dan deze oude jongleur? Hoe langer ik erover nadenk, hoe smakelijker het idee. Het water loopt me zowaar in de mond. Dat wordt smikkelen!

Ton Anbeek