Literatuur. Jaargang 10

Signalement

‘Overgeven kyve-kater!’

Conflicten en conflicthantering in de zeventiende eeuw. Voor hoe dat in zijn werk ging kan men met de methoden van de gespreksanalyse goed terecht in kluchten en blijspelen uit die tijd. Maria-Theresia Leuker heeft zich enige tijd begeven onder ‘Schelmen, hoeren, eerdieven en lastertongen’, zoals de titel luidt van haar bijdrage aan het speciaal nummer van Volkskundig Bulletin 18 (1992), nr. 3 (december). Onder redactie van Annemieke Keunen en Herman Roodenburg werkten aan dit themanummer onder de overkoepelende titel Schimpen en schelden. Eer en belediging in Nederland, ca. 1600-ca. 1850 deskundigen van diverse disciplines mee. De rechtshistoricus E.J.M.F.C. Broers beschouwt ‘De belediging in rechtshistorisch perspectief’, de cultuurhistoricus Roodenburg behandelt in ‘De notaris en de erehandel’ beledigingen voor het Amsterdamse notariaat in het begin van de achttiende eeuw, historisch-antropoloog Willem de Blécourt houdt zich bezig met beledigingen in het achttiende-eeuwse Drentse Kolderveen in ‘Schelm, hoer en kenaille’ en Annemieke Keunen doet hetzelfde voor de eerste helft van de negentiende eeuw voor de Amsterdamse rechtbank in ‘Ongaarne beticht en bevlekt’. Roddelen, schelden en beledigen blijken ook hier niet, evenmin als in de kluchten, uitsluitend bezigheden van vrouwen te zijn.

Muziekhistoricus Louis Peter Grijp wijdt een uitermate leesbare beschouwing aan ‘Spotliederen in de Gouden Eeuw’, waarbij hij ook uitgebreid ingaat op de produktie en verspreiding van dit soort bijzondere (een door zang versterkt collectiviteitsgevoel veroorzakende) pamfletten en paskwillen. Het blijkt altijd weer te gaan om smaad en belediging binnen het vigerende systeem van eer en schande. Aan de hand van drie casus licht Grijp het bijzondere van het spotlied toe: het waarschijnlijk in 1633 te Dordrecht werkelijk gebeurde geval dat Jacob Cats behandelt in Liefdes vossevel, de affaire in 1661 in Amsterdam tussen Gabriel de Lalande en de haar

Verkoop van een spotlied. Gravure van A. Matham naar A. van de Venne, gedateerd 1633, in J. Cats' Trouringh. Uit: Jacob Cats, Alle de wercken. Amsterdam, 1712. (Overgenomen uit besproken werk)

trouwbelofte brekende Elisabeth l'Estevenon en de ruzie tussen twee medici in het Amsterdam van 1656.

De voorbeelden die Leuker, historica en neerlandica, uit de kluchten en blijspelen van o.a. Bredero, Tengnagel, Fockens, W.D. Hooft, Van Santen en Noseman aanvoert, laten zien dat de toneeldisputen beantwoorden aan de ‘regels voor rituele belediging’ zoals die ook in de praktijk voorkomen.

[p. 190]

Roddel blijkt het beste middel voor sociale controle. Waar de gemeenschap faalt in het bijleggen van conflicten, wordt een beroep gedaan op de autoriteiten. Begrippen als eer en schande blijken in iedere cultuur van fundamenteel belang te zijn, maar ze worden steeds weer anders vormgegeven.

Deze interessante bundel, die besloten wordt met een uitgebreide bibliografie over het onderwerp door Annemieke Keunen, is verkrijgbaar voor ƒ 25, - bij het P.J. Meertens-instituut, Postbus 19888,1000 gw Amsterdam, 020-6234698.

pjv

Een bundel bundels

Om diverse redenen mogen de hierna te vermelden bundels, of in ieder geval onderdelen daarvan, niet aan de aandacht ontsnappen. In samenwerking met een drietal andere psychologen heeft ontwikkelingspsycholoog J.M. van Meel een bundel uitgegeven onder de titel De emotie verbeeld; expressie in dans, toneel, beeld en verhaal (Nijmegen: Dekker & Van de Vegt, 1989; 275 blz.; ƒ 42,50). In hoofdstuk 5 gaat P.P. Moormann in op de expressie van emoties bij het toneelspel, waarbij de relatie aan de orde komt met de retorica, onder andere Bulwers Chirologia and chironomia uit 1644.

Voor kenmerken van non-verbaal gedrag en de literaire functie van nonverbale beschrijvingen in de roman worden in hoofdstuk 6 voorbeelden aangehaald uit Van Eeden, Couperus, Vestdijk, Van Deyssel en Mariken van Nieumeghen.

Een uitstekende samenvatting van de stand van zaken met betrekking tot Lezen en begrijpen; de psychologie van het leesproces vormt de aldus getitelde bundel die in tweede, herziene druk (1e druk 1984) verscheen bij Swets & Zeitlinger (Amsterdam enz. 1991; 335 blz.; ƒ 57,50). Onder redactie van A.J.W.M. Thomassen, L.G.M. Noordman en P.A.T.M. Eling behandelt een aantal deskundigen de processen bij het lezen van woorden, zinnen en teksten, bij de ontwikkeling van, het onderwijs in en de stoornissen bij het lezen. Er worden opmerkingen gemaakt, die van belang zijn voor zowel het leren lezen van verhalende teksten als bijvoorbeeld voor het onderwijs in de paleografie. Het boek bevat een zeer uitvoerige literatuurlijst, een verklarende woordenlijst en een zaken- en namenregister. Bij uitgeverij De Bezige Bij verscheen een bundel essays van Jacques Kruithof, De eenzame in de herfst; essays over Musil, Slauerhoff, Schönberg en anderen (Amsterdam 1990; 237 blz.; ƒ 34,50), gebloemleesd uit het Nieuw Wereldtijdschrift, Raster, Vrij Nederland en De Vlaamse Gids van de jaren 1985-1990. Het betreft opstellen over o.a. Gorter, Carry van Bruggen, Monika van Paemel, H.C. ten Berge en (niet eerder gepubliceerd) Slauerhoff.

Van de (volgens de flap) theoloog, filosoof, historicus en kunsthistoricus Antoine Bodar verscheen de bundel Gezellin van de stilte (Amsterdam: Balans, 1992; 220 blz.; ƒ 45, -). Opgenomen zijn de eerder gepubliceerde opstellen over ‘Petrarca's beeld van Vergilius’, ‘Vitrivius in het oog van Nederlandse geleerden’ (en van letterkundigen als Vossius, Vondel, Huygens, Van Lennep, Couperus), ‘Evangelarium van Otto iii’, ‘Erasmus en de Vredevorst’, ‘Erasmus en het geleerdenportret’ en ‘Titelpagina van de Spieghel der Duecht’; nieuw is het als inleiding tot de bundel bedoelde ‘Gezellin van de stilte’, i.c. de eenzaamheid die tot bespiegeling leidt, die tot schrijven voert, hetgeen boeken voortbrengt die weer te denken geven, enzovoort. In het opstel over de Spieghel der Duecht, uitgegeven door Thomas van der Noot in 1515, komt Bodar, voortbordurend op en zich afzettend tegen opmerkingen van Herman Pleij, tot de conclusie dat de houtsnede op het titelblad een auteursportret is.

pjv