Literatuur. Jaargang 10

[p. 101]

Ook vóór 1977 leefden er mensen
Literatuur in de klas

Vraag, in een literatuurproefwerk 5 vwo: ‘Wat waren de idealen van Potgieter?’ Antwoord, van Yvette: ‘Hij wilde dat de Nederlanders niet langer op hun luie reet bleven zitten.’

Als docent zoek je de oorsprong van dit onorthodoxe proza in eerste instantie bij jezelf. Zou ik, in een eigentijds streven Potgieter naar ‘de mens van nu’ te brengen, mij tijdens de les bediend hebben van het Veronica-bargoens? Zelfbewust verwierp ik deze gedachte: Yvette had een poëtische omschrijving uit het literatuurboek (‘Potgieter wilde de Nederlanders uit hun culturele winterslaap wekken’) zéér persoonlijk geïnterpreteerd.

Het contrast tussen twee culturen.

In feite gaat het daar ook om in het literatuuronderwijs: de leerling met zijn of haar eigen sfeer in aanraking brengen met een andere cultuur - via verhalen, romans, gedichten, toneel, literatuurgeschiedenis. Laten ervaren dat literatuur niet alleen fijn is om te lezen, maar ook kan functioneren als toetssteen voor eigen emoties, opvattingen, belevenissen. Mensen met andere levens dan het jouwe ontmoeten, vaak van ver vóór je geboortejaar, die ook voelden en dachten - en die heus niet allemaal achterlijk waren, al beschikten zij dan niet over home-computer en walkman.

Mooie gedachten, verheven uitgangspunten. Voor oververlichte didactici wellicht te conservatief - welke vakdidacticus ook weer meldde tijdens mijn studie dat je leerlingen best vertellen mocht dat er ook vóór 1960 al boeken geschreven waren, als je ze er verder maar niet mee lastig viel? Ik val ze ermee lastig, tot in de middeleeuwen. Mijn vwo-literatuurprogramma is chronologisch opgezet, ‘traditioneel’, van Esmoreit tot Freek de Jonge. Ik werk met een literatuurboek, kopieën, aantekeningen. We lezen klassikaal, ik lees voor, de leerlingen werken zelfstandig aan hun literatuurlijst, examenscriptie. We luisteren naar cabaretteksten. Cultuuroverdracht, het aanreiken van culturele bagage, speelt hierbij een belangrijke rol. Namen. Stromingen. Termen. Andere tijden, andere zeden. Alhoewel: waren ze wel zo anders? Die vraag biedt vaak boeiende discussiestof. En ondertussen hoop ik dat de leerlingen ervaren hóé geestig die Reinaert is, hoe spits-actueel die Sinne-Poppen, hoe wrang dat verhaal van Elsschot, hoe herkenbaar die onlustgevoelens van de uitvreter en hoe verbijsterend actueel de racistische ervaringen van de drenkeling Durlacher.

Denken en voelen - daar gaat het om in het literatuuronderwijs, net zoals in het leven, waar die literatuur een afspiegeling van is. Dat is mijn credo.

De praktijk is wisselend. Ik heb nooit de illusie gekoesterd klassen van dertig leerlingen collectief te kunnen laten snikken bij een gedicht van Slauerhoff. Toch overkomt het je wel dat je een héle groep mee krijgt. Zoals die uren waarin tijdens de behandeling van het existentialisme intensieve klassegesprekken over leven, dood en illusies ontstonden. De meer alledaagse situatie is die van persoonlijke betrokkenheid, en die levert vaak ook individuele verrassingen op. Een onverwachte volle schoolkrantpagina met - kwalitatief nog goede ook - parodieën op de zojuist behandelde Vijftigers. De overhandiging van het eerste exemplaar van een zelf vervaardigd dichtbundeltje door twee in wezen niet echt poëtische leerlingen. Een ontroerend gesprek in de pauze over een recent sterfgeval na de klassikale behandeling van Vasalis.

Zo geschetst lijkt het literatuuronderwijs alleen maar ‘count my blessings’, om het maar vakoverschrijdend te formuleren. Dat zou een eenzijdig beeld geven. Natuurlijk zijn er ook lessen waarna je je wonden likt, want verbijsterende reacties zijn er eveneens.

[p. 102]

Een probleem is vaak het niet kunnen openstaan voor wat literatuur en literatuurgeschiedenis te bieden hebben. De no-nonsensevraag: ‘Wat heb ik er aan?’ Een regelrechte ramp is het soms zeer gebrekkige referentiekader van leerlingen. De Tachtigjarige Oorlog, wat is dat? Wie was dat, Churchill? Is Hitler na de oorlog eigenlijk nog in de politiek gebleven? Velen hebben geen idee van lijnen en sfeer van ons verleden. Tijdens een ‘mondeling’ over Het bittere kruid meldde een leerling uit 5 HAVO ooit dat de bijbel rond 1900 geschreven was. En onlangs vroeg een leerling verbaasd, toen ik vertelde over livemuziek bij stomme films en de jaren tien, twintig: ‘Waarom gebruikten ze dan geen cassettebandjes?’ Steeds meer is het noodzakelijk ‘eromheen’ te vertellen, om boeken en schrijvers in de juiste sfeer te plaatsen.

Het systeem van de keuzepakketten ervaar ik als een extra handicap. Bij leerlingen zonder Duits en Frans in hun pakket kun je niet automatisch verwijzen naar Duitse of Franse auteurs, stromingen, parallellen. Sterker nog: veel van deze leerlingen behalen hun vwo-diploma zonder ooit van Mann, Böll, Sartre of Molière gehoord te hebben. Daarom probeer je zoveel mogelijk ‘extra’ aan te reiken. Bij Couperus vertel ik ook iets over de Buddenbrooks, bij De avonden kan ik niet om het existentialisme, Sartre, Camus heen.

Literatuuronderwijs geven is een kwetsbare zaak. Als je Ida Gerhardt of Jean Pierre Rawie behandelt, spreek je over leven, dood, desillusie. Grote woorden, maar je dient ze wel bespreekbaar te maken. Als docent kun je daarbij niet buiten schot blijven en dus heb je het in je les ineens ook zélf over ‘dood’, ‘verlangen’, ‘ontgoocheling’. Een kwetsbare opstelling, maar inherent aan ‘bezieling’ als uitgangspunt. De kans daarbij op je ziel getrapt te worden is groot. Als tijdens de behandeling van een tekst van Achterberg door iemand gemompeld wordt: ‘Wat een watje’ ervaar je dat, in de ontstane vertrouwelijke sfeer, als een persoonlijke belediging.

Toch zou ik niet zonder die kwetsbaarheid kunnen functioneren. Nooit wilde ik het doen zoals mijn eigen docent Nederlands op mijn middelbare school: die hele grauwe Lodewick klassikaal doorlezen, belangrijke passages onderstrepen en in de marge voorzien van extra, gedicteerde, informatie. Literatuur werd nooit voelbaar gemaakt.

En als een les niet ‘leefde’, als de vonk geen gloed kon veroorzaken, troost ik mij na afloop met de gedachte aan mogelijk effect op langere termijn. Ergens in een la bewaar ik een brief van een oudleerling, die ik zo'n twee jaar geleden ontving. Hij werkte voor zijn exact-technische studie aan een stageopdracht, in een Afrikaans woestijngebied, en schreef mij, jaren na zijn eindexamen: ‘Ik zit hier in een tentje aan de woestijnrand en moest ineens denken aan dat gedicht van Bart Chabot dat we toen in de klas behandelden, waarin voorkwam “brandend zand en nergens water”.[...] Oja, en ik lees nog steeds graag boeken van Springer!’

Soms lukt het dus: jongeren niet langer op hun luie reet laten zitten, of, wat minder frivool geformuleerd, uit hun culturele winterslaap wekken.

Gé Vaartjes⁺

+ Gé Vaartjes (1954) studeerde Nederlands in Leiden. Hij is sinds 1982 docent Nederlands aan het Veurs College te Leidschendam. Daarnaast is hij redacteur van het Biografie Bulletin. Hij werkt momenteel aan een proefschrift over Top Naeff.