Literatuur. Jaargang 10

[p. 81]

Mejuffrouw x. gecanoniseerd
De recensent, ook der recensenten

Zelden heeft iemand zo snel de obsessie van een schrijver doorzien als de criticus Gomperts toen hij in 1953 Harry Mulisch, na het verschijnen van de debuutroman Archibald Strohalm typeerde als een schepper van mythen. Gomperts bleef de jonge magiër waarderen tot in 1959 Het stenen bruidsbed uitkwam. Dan formuleert hij voor het eerst zijn bezwaren. Er huizen naar zijn oordeel twee zielen in Mulisch' borst: ‘Naast mej. x. die bovenzinnelijke contacten onderhoudt, magische verbanden ziet en een neiging aan de dag legt tot halfzachte opinies en mooischrijverij, vindt men in dezelfde schrijver een meneer y., die een cynische, onstuimige, scherpzinnige spotter is.’ Die mejuffrouw x. was in Het stenen bruidsbed al te nadrukkelijk aanwezig, vond Gomperts.

De mythomanie van Mulisch is voortdurend een steen des aanstoots gebleven voor veel critici. De auteur zelf deed dan ook nog zijn best om de goegemeente tegen zich in te nemen. Bijvoorbeeld met zijn beroemde uitspraak, een vloek tegen de Hollandse bescheidenheidscultus: ‘Ik ben een groot schrijver, daar helpt geen moedertjelief aan.’ (Voer voor psychologen, die zin, wanneer men denkt aan de problematische relatie van de auteur tot zijn moeder.) Mulisch' self-advertising heeft een objectievere kijk op zijn werk lange tijd in de weg gestaan. Pas toen hij ‘een ingewikkeld verhaal eenvoudig begon te vertellen’ (dus na Twee vrouwen en vooral natuurlijk met De aanslag) volgde de definitieve erkenning, ook door een groot lezerspubliek. De ontvangst van het opus magnum waarmee hij eind vorig jaar zijn bewonderaars verblijdde, lijkt die tendens voort te zetten.

De ontdekking van de hemel is makkelijk leesbaar, maar geen makkelijk boek. Hoe virtuoos meneer Y. bijvoorbeeld het Nederlandse politieke leven ook beschrijft, het is mejuffrouw x. die het boek zijn structuur heeft gegeven. Dus naar háár bedoelingen moesten de critici raden. Ze deden meer of minder hun best.

Het meest gemakzuchtig zijn de redacties die een interviewer op de schrijver afsturen. De auteur mag dan zelf de roman uitleggen, de

wim ruigrok
Harry Mulisch

‘recensent’ luistert. Deze ergerlijke gewoonte - interview vervangt eigen oordeel - begint steeds hinderlijker om zich heen te grijpen.

Dan de bijna even gemakzuchtigen. De luiste van alle critici huist in Zeeland. Hans Warren beëindigt zijn summiere recensie met dit oordeel: ‘Een vertelling eigenlijk zoals je die van een pijproker verwacht.’ Het zou niet zo erg zijn geweest wanneer een dergelijke on-kritiek verstopt zou blijven in de Provinciale Zeeuwse Courant, en later gebruikt voor Zeeuwse kattebakken en om Zeeuwse vis in te verpakken. Maar ongelukkigerwijs worden Warrens gouden woorden door de provinciale pers wijd en zijd verspreid, zodat men van Rilland-Bath tot Schagen dit geleuter te lezen krijgt. Een grappige bijkomstigheid: de verschillende redacties verzinnen er een kop bij, die dan bijvoorbeeld in het

[p. 82]

Rotterdams Dagblad luidt: ‘Mulisch schrijft totaalroman’ en in het Utrechts Nieuwsblad: ‘Breedsprakige vertelling van een typische pijproker.’

De betere bladen proberen uiteraard in ieder geval minstens een behoorlijke indruk van het verhaal te geven - daar zijn het de betere bladen voor. Wel geeft een enkele recensent eerlijk toe dat de bespreking van een zo omvangrijke roman noodzakelijk oppervlakkig moest blijven. ‘Een tweede lezing zat er in het mij toegemeten tijdsbestek niet in,’ bekent Van Deel bescheiden. (Bij die tweede lezing zal hij overigens ontdekken dat een van de beide hoofdpersonen Onno Quist heet, en niet: Onno Quint, zoals hij consequent in Trouw schrijft.)

De beste recensies zijn die waarin een poging wordt gedaan mejuffrouw x. te ontkleden. ‘Wat is de moraal van dit verhaal?’ vraagt Carel Peeters (Vrij Nederland) zich aan het eind van zijn tweede recensie wanhopig af - en die probeert hij dan ook in het vervolg van zijn recensie-feuilleton te achterhalen. Men mag misschien niet van alle boekbesprekers verwachten dat ze zich zo grondig in Mulisch' metafysica verdiepen. Maar sommigen, zoals Goedegebuure in hp/ De Tijd, leggen zinnige verbanden met ander werk van Mulisch en komen zo tot een omvattende visie op de roman. Wel blijft het opmerkelijk dat alleen Heumakers (in de Volkskrant) er terloops op wijst dat Mulisch' hemel is ingericht ‘volgens gnostisch of neoplatoons recept’. Bij Anker in Het Parool vindt men een echo daarvan, niet de enige trouwens: die recensie is geschreven met een schuin oog naar de Volkskrant van de vorige week.

Anker is overigens een van de weinige critici die niet echt warm kunnen lopen voor de dikke pil. Zijn Laatste Oordeel: ‘superieur amusement, dat is deze roman uiteindelijk.’ Dat klinkt nog aardiger dan het is, want ‘amusement’ is voor Anker een heel lage categorie. Zijn recensie begint al met de zonderlinge bekentenis dat hij alleen detectives en avonturenromans ademloos uitleest. Leesbaarheid is in zijn ogen een suspect criterium. Een boek waar je veel bij moet nadenken, waar je hoofdpijn van krijgt: dat is pas literatuur!

Toch is de algemene indruk: wat is men opeens aardig voor mejuffrouw x. Typerend is deze opmerking van rationalist Peeters: ‘Er komen denkbeelden in voor die om te lachen zijn, maar lachen en zelfspot zijn een wezenlijk deel van de roman.’ In dit verband valt op dat een enkele criticus verwijst naar Eco's De slinger van Foucault, zonder dat het grote verschil tussen Mulisch en Eco wordt onderstreept. Want Eco's volumineuze tweede roman is in feite één grote parodie op een manier van denken op de wijze van Mulisch.

De hoofdpersonen van De slinger van Foucault werken op een uitgeverij waar uit louter commerciële overwegingen een ‘Hermes-project’ wordt opgezet: een reeks geschriften over allerlei occulte zaken. De naam Hermes verwijst naar Hermes Trismegistus, gelijkgesteld aan de Egyptische god Thoth, uitvinder van het schrift en grondlegger van de hermetische wetenschappen: de schutspatroon van Harry Mulisch! De hermetische manier van denken wordt door Eco's hoofdfiguur als volgt belachelijk gemaakt: ‘als je verbanden wilt vinden vind je die altijd, overal en in alles, de wereld explodeert in een netwerk, in een draaikolk van verwantschappen en alles verwijst naar alles, alles verklaart alles...’ (p. 474). Hoe dicht we bij Mulisch zitten blijkt ook wanneer bijvoorbeeld een van de personages zegt: ‘ik geloof dat het universum een wonderbaar concert van numerieke overeenkomsten is en dat het lezen en de symbolische interpretatie van het getal een weg van verheven kennis is’ (p. 297, vergelijk ook p. 633). Het tragische van de personages in De slinger van Foucault is dat ze ten slotte het slachtoffer worden van hun aanvankelijk geamuseerde interesse in het occulte - waarmee bewezen wordt hoe gevaarlijk zo'n spelletje is. De hoofdfiguur bewaart tot het eind toe zijn geloof in de ratio - en daarmee blijkt hij een dubbelganger van de sceptische Engelsman die in De naam van de roos de intriges doorziet. Kortom, De slinger van Foucault is één grote polemiek tegen de manier van denken die het wezen van Mulisch' schrijverschap uitmaakt.

Dat de Nederlandse critici die wijze van denken niet alleen geaccepteerd hebben maar er zelfs bewondering voor tonen, betekent dat zij eindelijk de hoed afnemen voor mejuffrouw x. Dat is het verjaarscadeautje dat de kritiek vrijwel eenstemmig aan de vijfenzestigjarige is komen brengen. Op een zo sprookjesachtige ontvangst hoort natuurlijk ook één boze fee te verschijnen. Die rol was natuurlijk weggelegd voor Battus/ Brandt Corstius in de Volkskrant.

Ton Anbeek