Literatuur. Jaargang 10

[p. 39]

Drukke u de lijksteen zacht
Het graf

Allerzielen. Het ommuurde kerkhof van Katwijk aan Zee, omgeven door huizen. Altijd november, altijd regen. Geen bomen, geen groen, zelfs geen afgevallen bladeren. Een woestenij van stenen. Sommige graven zijn door het duinzand bedolven en niet meer terug te vinden, zoals dat van de grijze Van der Palm. Tot de jongste dag kan hij hier terugzien op een welbesteed leven. Als vurig patriot ‘keesde’ hij wat en in de Franse tijd wist hij het onderwijs ingrijpend te verbeteren. Nadien wachtte hem een glansrijke loopbaan als academieprediker, wiens bundels leerredenen met grote regelmaat van de persen rolden. In de Leidse Pieterskerk preekte Van der Palm de sterren van de hemel; hij kreeg er als dank een grafmonument. Toen hij in 1841 te Katwijk ten grave daalde, had zich een grote schare bewonderaars rond de groeve verzameld. Nicolaas Beets, die met zijn kleindochter was getrouwd en hem adoreerde, schreef: ‘Toen wy van het kerkhof terugkeerden, sloeg ik een blik op de onafzienbare zee, schaduwbeeld dier eeuwigheid, in welke Johannes Henricus van der Palm was ingegaan.’

Monumentaal is de graftombe van de familie Kneppelhout. Die stuif je zo gauw niet onder. Hier ligt Beets' jeugdvriend Johannes

Een letterkundige middag in 1806. V.l.n.r.: Rhynvis Feith, J.A. v.d. Palm, L. Borger, J.F. Helmers en W. Bilderdijk

Kneppelhout, die in 1885 de ogen sloot. Beiden hadden hun stempel gedrukt op de Leidse romantiek; Beets had zich nadien in een andere richting ontwikkeld, maar Kneppelhout is zijn leven lang romanticus gebleven. Al vroeg was hij gefascineerd door het sterven: dat blijkt uit zijn verhaal ‘Doodendienst’ en de schets ‘Antons uitvaart’. De jonge Beets kon er ook wat van. Hij voegde aan zijn Camera obscura niet alleen de schets ‘Begraven’ toe, hij ontrukte aan de vergetelheid ook de tragiek van een dichter die hier in Katwijk rust.

Je kunt je alleen wel afvragen of hij dat niet wat subtieler had kunnen doen. De vreselijke mevrouw Dorbeen draagt op het avondje bij de Stastokken de ode ‘Aan den Rhijn’ zo execrabel voor, dat de auteur van dit aangrijpende vers zich hier sinds 1839 bij elke nieuwe druk van de Camera in zijn graf moet hebben omgedraaid. Aan de gebroken grafsteen is dat goed te zien. Het opschrift luidt eenvoudig: Borger. Hoevelen zullen hier vanaf 1820 hun tranen de vrije loop hebben gelaten? Maar wie zal dat nu nog doen?

Elias Annes Borger was een groot geleerde, een meeslepend redenaar, een begenadigd dichter. Zijn lot, te zwaar om te dragen, kreeg in zijn verzen vorm. In 1784 werd hij in het Friese Joure geboren. Zijn vader stookte jenever, zijn moeder doorvorste de bijbel en de kleine Elias bleek op school een uitblinker. De oude Borger zag de bolleboos liever in de branderij, maar een meester op school ontfermde zich over de leergierige knaap. Het was bepaald geen pedant, wereldvreemd ventje: hij bleef vriendelijk en bescheiden, knikkerde en schaatste als de beste, en zwom in de zomer moeiteloos onder het Bolswarder beurtschip door.

Van een dominee leerde hij Latijn en Grieks. Een studiebeurs stelde hem in staat te Leiden theologie te gaan studeren. Eerst zag men daar in deze arcadisch geklede jongeling alleen maar een verdwaalde boerenknuppel. Al snel maakte zijn kennis van de klassieken echter diepe indruk op zijn leermeesters. Een van hen ontfermde zich over de eenzame student, stelde zijn huis en bibliotheek voor hem open en stimuleerde hem waar hij kon. Bijna werden alle hooggespannen

[p. 40]

Doodkistenmaker, illustratie uit Verzameling van Nederlandsche Tafereelen van kunsten, ambachten en bedrijven voor kinderen. Zaltbommel, 1830

verwachtingen de bodem ingeslagen, toen op 12 januari 1807 een schip, geladen met 37.000 pond kruit, honderd meter van zijn studentenkamer explodeerde. Elias werd ternauwernood ‘uit de kaken des doods gerukt’ en nam dapper deel aan het reddingswerk.

In juni van dat rampjaar promoveerde de drieëntwintigjarige met de grootste lof, en nog in december werd hij benoemd tot lector in de gewijde uitlegkunde. Over waardering had hij niet te klagen, maar de eenzaamheid bleef knagen. Zijn enige metgezel heete Filaks. k Heb vrouw, noch kind, ik leef alleen / Dus waart ge steeds mijn leven, zong hij de trouwe viervoeter in een versje toe. Van der Palm, die bij de kruitramp een zoon had verloren, nam de jonge geleerde graag op in zijn huiselijke kring. Reeds toen bleek dat Borger prachtige gedichten kon schrijven, al was het maar om de verjaardag van mevrouw Van der Palm op te luisteren of de Leidse wezen een hart onder de riem te steken.

Dan wordt zijn eigen hart geraakt. Zijn geliefde heet Abrahamine van der Meulen, ze is drie jaar ouder dan hij. Ze trouwen in 1814. Elias is dolgelukkig. Minet! bewandlen wij te zamen / Het pad van blijdschap en verdriet, zingt hij. Op 16 juni 1815, terwijl de kanonnen bulderden bij Quatre Bras, wordt hun zoon Petrus Abraham geboren. Na tien maanden blijdschap valt een diepe schaduw over het gezin: Minet sterft in het kraambed. Elias Borger is uitzinnig van verdriet. Hij, de godsvrucht in eigen persoon, trekt Gods goedheid in twijfel. Hij stort zich op zijn werk. Inmiddels is hij hoogleraar geworden; bij studenten en collegae staat hij in hoog aanzien. Samen met zijn zoontje leidt hij een eenzaam bestaan in zijn grote huis aan de Hooigracht.

Toch komt hij de slag te boven. Vier jaar later trouwt hij met Cornelia Scheltema. Het geluk lacht hem weer toe, en na een jaar wordt er een dochtertje geboren. Hun blijdschap is groot. Na een paar dagen gaat het meisje dood. Een wurgende angst maakt zich van Elias meester. Hij vreest het ergste. Het ergste komt. Op 10 februari 1820 geeft Cornelia de geest. Het lijkje van het kind, reeds ter aarde besteld, wordt opgegraven en in de grote kist aan de borst van de moeder gelegd. Ook dit huwelijk heeft slechts tien maanden mogen duren. Zijn levensvreugde is voor altijd verwoest. Met een gelatenheid die aan onverschilligheid grenst, draagt Borger zijn ondraaglijk lot.

De winter gaat voorbij, het wordt lente en de verpletterde vader trekt zich terug op zijn buitentje Middelweg aan de Rijn, niet ver van Leiden. Daar schrijft hij het vers dat hem lange tijd voor de vergetelheid zal behoeden: ‘Aan den Rhijn, in de Lente van het jaar 1820.’ Moeder en kind zijn begraven op de plek, waar de rivier uitmondt in zee: Te Katwijk, waar de zoute golven, / O Rhijn! u wachten in haar schoot, / Daar ligt in 't schrale zand bedolven / Mijn kostbaar offer aan den dood.

De droefheid verteert hem. Velen, onder wie de jonge Thorbecke, trachten hem bij te staan in de nood. In september van dat jaar hervat hij zijn academische lessen, maar zijn gestel is ondermijnd. Op 12 oktober sterft hij. Zijn gedicht wordt vertaald in het Frans, Duits, Engels, Latijn en Fries. Van der Palm houdt een indringende lijkrede, Tollens draagt aan het graf een lijkzang voor, die eindigt met de woorden: Drukke u de lijksteen zacht, óns drukt uw lijksteen zwaar! Hij is voorgoed verenigd met de zijnen. Zijn lichaam is reeds lang verdord. Zijn gedicht leeft - in geperverteerde vorm - alleen dankzij mevrouw Dorbeen voort. De lijksteen is er nog. Maar de zee, die de tijdgenoot vertroosting bood, is vanaf die plek niet meer te zien.

Peter van Zonneveld