Literatuur. Jaargang 10

[p. 29]

Opinie

Ingezonden brief van Em. Kummer

In een interview, verschenen in Literatuur van september-oktober, heeft Mieke Bal het over de homofobie van Du Perron. Dit naar aanleiding van de reacties op haar artikel Door zuiverheid gedreven, verschenen in de bundel De canon onder vuur, waarin ze Du Perron en zijn alter ego Ducroo uit Het land van herkomst beticht van racisme, seksisme en homofobie.

In mijn artikel Tegendraads-lezen als excuus voor mislezen (Optima, 2, 1992) ben ik destijds uitgebreid ingegaan op Bals betoog; ik laat zien dat haar stuk een aaneenschakeling van blunders is. Ze citeert verkeerd, ze maakt volkomen ten onrechte van Du Perron een soort van naoorlogse, progressieve goeroe in Nederland, en levert, uitgaande van een paar zinnen die haar negatief oordeel lijken te bevestigen, tendentieus en vaak onjuist commentaar. Over de homofobie van Ducroo beweert ze, naar aanleiding van een passage waarin de Rus Goeraëff tegen Ducroo zegt: ‘Ducroo! (ik ben bang dat hij mij omhelzen zal)...je bent waardig dat ik je tot vriend neem!’ (Lvh, p. 11), het volgende: ‘Deze figuur lijkt een appel te doen op Ducroos latente homoseksualiteit (hij legt op dezelfde bladzijde zijn hand op diens knie), waartegen deze zich defensief opstelt.’ Nadat Bal opgemerkt heeft dat de uitdrukking ‘dat ik je tot vriend neem’ een formule is waarmee huwelijken gesloten worden, eindigt ze: ‘Goeraëff fungeert hier als vaderlijke vriend die Ducroo “officieel” goedkeurt als lid van het gilde der “venten”, maar Ducroo voelt zich niet helemaal op zijn gemak met die eer.’ En dan volgt plompverloren het volgende citaat: ‘en het was zeker minder uit een verkeerde neiging...’ met het volgende commentaar: ‘Hoewel enig historisch besef nodig is om in te zien dat er in die jaren dertig over homoseksuelen anders werd gesproken dan nu, mag van een progressief intellectueel een andere woordkeus verwacht worden dan “verkeerd”.’ Uit de scéne met Goeraëff blijkt nergens dat Ducroo zich defensief tegen latente homoseksualiteit opstelt, net zomin als Goeraëff eraan appelleert. De hand van de Rus mag rustig op zijn knie blijven. Dat Ducroo ‘bang’ is door hem omhelsd te worden moet ironisch opgevat worden: Goeraëff is een zeer uitbundige man. Bovendien, wat is erop tegen om niet omhelsd te willen worden, is dat een bewijs van verzet tegen ‘latente homoseksualiteit’? Vervolgens krijgen we de opmerking dat Ducroo zich niet helemaal op zijn gemak voelt met de eer ‘vriend’ te worden met de Rus. Absoluut niet uit de tekst te halen, maar zelfs als dat waar zou zijn, wat dan nog? Als Ducroo in verband met Goeraëff op een zeker moment denkt (let op de ironie): ‘Banaliteit of niet, het voegt mij rekening te houden met de russische ziel in mijn nieuwe vriend,’ (Lvh, p. 14) welk verband heeft dat ‘vriend’ in godsnaam met de eerder veronderstelde onderdrukte homofobie, gilde der venten, huwelijksformule en ongemakkelijk voelende vriendschap? Dan wordt er en passant een zin door Bal aangehaald waarin de beladen term ‘verkeerde neiging’ staat, een zin die niets met de ontmoeting van Goeraëff te maken heeft en al helemaal niet met latente of openlijke homoseksuele voorkeuren van Ducroo, maar dateert uit zijn Indische periode. Dit vermengen van citaten uit twee totaal verschillende fasen uit het leven van Ducroo, één waar hij volwassen is en de ander waar hij nog kind is, waarvan elk ideologisch een volkomen andere status heeft (ik kan er helaas niet op ingaan), zonder daarop te wijzen, zijn retorische trucs die, op zijn zachtst gezegd, ongepast zijn. Want het zal zijn uitwerking niet missen in dit verband, de argeloze lezer kan nu denken, tjonge, wat krijgen we nou, die Ducroo verzet zich tegen latente homoseksualiteit, foei, en nu gebruikt hij ook nog een verderfelijke woordkeus, wat een eikel. En dan komt Bal met haar historisch besef op de proppen waardoor zij zich nu grootselijk kan permitteren om een beetje begrip te tonen voor de zware misstap van Ducroo. In dit verband wil ik er nog 's op wijzen dat Du Perron zelf naar aanleiding van Samkaldens moeilijkheden als homo heeft gezegd dat-ie geen moralistisch oordeel heeft, en hij bleef hem trouw (Snoek [1990], p. 154).

Haar hele stuk staat in het teken van de oedipale relatie tussen Ducroo en zijn vader. Ze gaat uit van een eenzijdige en zeer aanvechtbare theorie waarbij de omgang tussen vader en zoon op elke menselijke verhouding geprojecteerd wordt. 't Levert weinig aannemelijke verklaringen op voor het gedrag van Ducroo of voor dat van het lezerspubliek. De overduidelijke moederfixatie, bron van zijn ellende, verzwijgt ze natuurlijk. Dat past niet in haar feministische aanpak.

[p. 30]

Maar Mieke Bal weet van geen ophouden. In het genoemde interview in Literatuur zegt ze: ‘Het gaat mij er om, dat ik een zekere gevoeligheid bij de lezers wil ontwikkelen voor die aspecten in de vader-zoonrelatie in Het land van herkomst waardoor homofobie bijna opgeroepen wordt.’ Bijna. Van dat ‘bijna’ is geen sprake in haar artikel zoals ik heb aangetoond, integendeel. En dan vervolgt ze: ‘Dat is interessant en relevant omdat we in een maatschappij zitten, waarin we constant te maken hebben met potenrammers en homofobie,’ met als conclusie: ‘Misschien zijn er vanavond op de televisie uitzendingen waarin het hetzelfde mechanisme werkt. En het is dan toch van belang te tonen hoe critici die onderliggende stemmingen oppakken, herhalen en koesteren.’ Zo gaat ze van een door Du Perron ‘bijna’ opgeroepen homofobie naar potenrammers en een homovijandig klimaat, waarvan literatoren of lezers, die volgens haar kritiekloos Het land van herkomst lezen en daarmee die ‘homofobe ondertoon kennelijk heerlijk of geruststellend’ vinden, in feite medeplichtig gesteld worden. Dat zijn gewoonweg hele platte insinuaties aan het adres van mensen die een andere literatuuropvatting hebben dan zij. Zeer bedenkelijk. Een paar alinea's verder wordt door Bal weer rustig gesteld dat de roman van Du Perron je laat wennen ‘aan een afkeer en angst voor homoseksuele gevoelens, die je in jezelf ziet, maar niet wilt zien. Zodat je je vervolgens gaat richten tegen diegenen die daar wel vrede mee hebben en dat wel uitleven.’ Gevoelens die je in jezelf ziet, maar niet wilt zien, dooddoeners waar we nou 's helemaal van af moeten. Bal ziet zeker alles! Ze wil dus geen direct verband leggen tussen Du Perron en potenrammers, maar intussen. Overigens, wat verstaat Bal onder homofoben? Als je haar zo leest krijg je de indruk dat alle mannen die niet bereid zijn om met kerels in bed te springen tot die categorie behoren. Kan ze d'r borst wel natmaken wil ze die met succes bestrijden.

In datzelfde interview vermeldt ze ook nog dat het vreemd is dat de ‘bewijslast altijd voor rekening komt van diegenen die met iets nieuws komen. [...] Als je anders gaat lezen en je stelt kritische vragen ben je per definitie polemisch bezig.’ Natuurlijk eis je van een nieuwe benadering van een tekst, dat-ie goed beargumenteerd is. Van elke benadering trouwens. Daar komt nog bij dat Bal geen kritische vragen stelt, maar op grond van enkele passages een auteur en zijn boek voor oud vuil uitmaakt. Wat verbeeldt ze zich eigenlijk wel? Ze beschuldigt anderen van racisme, seksisme en homofobie en als mensen daarop scherp reageren en tonen dat ze ongelijk heeft, speelt ze de vermoorde onschuld. Want let maar 's op, altijd klagen in plaats van bewijzen, 't zijn eeuwig de anderen die 't gedaan hebben. Elke keer is het weer 't zelfde liedje. Haar tegenstanders zijn of culturele conservatieven of vreselijke mannen die een vrouw 't licht in de ogen niet gunnen of stomme literatoren die, omdat ze behoefte hebben aan vastigheid en eenvoud, bang zijn voor haar kritische vragen die ‘bijna’ iets suggereren.

En laten we 's aannemen dat er in Het land van herkomst wel gevoelens van homofobie, seksisme of racisme aanwezig zijn, wat dan nog? Romans zijn geen traktaten of pamfletten. We moeten uiterst waakzaam zijn dat de waanzin die in Amerika hoogtij viert niet hiernaar toe overwaait, namelijk dat romans beoordeeld moeten worden op politiek fatsoen, vastgesteld door een horde van hysterische fanatici. Voordat we weten worden bibliotheken en leeslijsten gezuiverd van interessante, ‘verdachte’ schrijvers en vervangen door strontvervelende, ‘vlekkeloze’ auteurs. Als Bal en consorten menen nieuwe canons op te moeten bouwen met verantwoorde literaire werken, druipend van lelieblanke, uitgebuite zwartjes, gluiperige, witte macho's, bonkige poten, potige lesbo's, mierzoete literatuurwetenschapsters en hele enge homofoben, wens ik ze sterkte. Maar ons zullen ze met rust laten zodat wij ons kunnen wijden aan de romans van Wolkers, Céline, Ferron, Van het Reve, Hermans, Proust en Jelinek, om er 's een paar te noemen, die, zoals een ieder nu zal begrijpen, evenmin pluis zijn. Net als Het land van herkomst.

Em. Kummer

Reactie van Mieke Bal

De redactie van Literatuur vroeg mij om een korte reactie op het stukje van Em. Kummer ‘omdat het hier een brandende kwestie’ betrof. Ik heb er geen behoefte aan mij te verdedigen tegen een incoherente scheldpartij. De zin, tegen het

[p. 31]

einde, die begint met ‘Als Bal’ en eindigt met ‘sterkte’, geeft aan wat ik met die diagnose bedoel. Meer dan een opsomming van alles wat Kummer Vies & Voos vindt is het niet. Beginnend met zijn projectie van wat ‘Bal en consorten’ zouden willen canoniseren voegt hij ‘hele enge homofobe’ op mijn wenslijstje toe. Ik voel mij wegzakken in drijfzand bij zo'n gebrek aan logica. Ook vind ik het een onjuiste vermenging van genres, om uitspraken in een interview, opgetekend door een ander - de interviewer - zonder bronverwijzing door elkaar te gooien met uitspraken in diverse publikaties van de hand van de geïnterviewde.

Liever dan op het stuk zelf reageer ik op de betiteling ‘brandende kwestie’ en het mijns inziens automatische besluit van redacties, zulke reacties op te nemen. Al sinds jaar en dag erger ik mij aan het klakkeloos opnemen van scheldkanonnades, terwijl gewone bijdragen doorgaans aan vérgaande betutteling onderworpen zijn. Als welwillend lid van de Nederlandse intellectuele gemeenschap vind ik die opnamepolitiek sfeerbedervend en niveauverlagend.

Ik denk dat tijdschriftredacties het ‘leuk’ vinden, met polemiek de levendigheid van hun blad op te schroeven. Dit wijst op weinig vertrouwen in het boeiende karakter van hun produkt. Bij Literatuur vind ik dat niet terecht.

Deze gretige belangstelling voor afkrakerij vind ik een bewijs van wetenschappelijke armoede. Er lijken te weinig kwesties te zijn, brandend of niet. Op de polemiek rond De canon onder vuur en mijn bijdrage daaraan wil ik best reageren, maar dan wil ik graag rationele argumenten zien die ik nog niet eerder heb beantwoord. Ik ben daar bijvoorbeeld in Opzij (20, 2, 1992) op ingegaan. Helaas heeft de hetze tegen dat boek gemiddeld niet een veel hoger niveau dan dat van dit stuk. Zo meende een criticus in De Gids dat homofobie mensenhaat betekende. Wel grappig, maar niet echt om op te reageren, hooguit om de redactie te vragen haar critici voortaan wat beter tegen zichzelf te beschermen. Kummer voegt niets nieuws toe. Hij is het oneens met mijn analyse, en ‘betoogt’ dat met de bewering dat mijn stuk een aaneenschakeling van ‘blunders’ is. Ik kan mij nauwelijks voorstellen dat met deze polemiek van een jaar geleden ‘een brandende kwestie’ wordt bedoeld.

Of wordt er gedoeld op de al even warrige en hysterische hetze tegen ‘political correctness’, waar men, niet gehinderd door kennis van hoe het in het Amerikaanse hoger onderwijs toegaat, een hoogst verdachte paranoia vrijelijk kan uiten? Ook daar wil ik desgewenst wel wat misverstanden rechtzetten, maar op basis van een betoog waarover te discussiëren valt.

Mocht de brandende kwestie zijn wat ik zelf aan de hand van Kummers stuk aan de orde zou willen stellen, dan zal ik er graag alsnog op ingaan. Wat mij betreft gaat het erom, wat voor soort betoogtrant en argumenten er in een blad als dit thuishoren. Als ik op Kummers niveau zou discussiëren zou ik schermen met een argument ‘wie de schoen past trekke hem aan’, (oftewel, alleen homofobe types gaan schuimbekken als de term homofobie valt). Het lijkt me niet gepast. (Om te demonstreren wat ik bedoel heb ik het nu natuurlijk toch gezegd.)

Ironisch genoeg heb ik onlangs een analyse van het zogenaamde afkraakvertoog aan een van de Nederlandse tijdschriften aangeboden. Het werd geweigerd omdat het ‘te moeilijk’ zou zijn. Kritisch en moeilijk lijken synoniemen geworden. Het werd in Comparative Literature (44, 3, 1992) met groot enthousiasme gepubliceerd.

In plaats van in te gaan op stukken van het allooi van Kummers uitbarsting, stel ik de redactie van Literatuur voor, deze analyse te publiceren en zo een andere brandende kwestie aan de orde te stellen. Deze kwestie luidt: het wetenschappelijk niveau van de literatuurwetenschap in zijn relatie tot polemiek.

Mieke Bal