Literatuur. Jaargang 9

Signalement

Thema's in de Nederlandse literatuur

Het koloniale verleden van Nederland stond de laatste tijd volop in de belangstelling. De Boekenweek 1992 bracht bij sommige Nederlanders het tempo doeloe-gevoel weer boven en de opschudding rond de Indonesische opzegging van Nederlandse ontwikkelingshulp herinnerde, in tegenstelling tot het boekenweekthema, op een pijnlijke wijze aan de Nederlandse bemoeizucht in het prachtige rijk van Insulinde.

De thematische benadering van literatuur mag zich verheugen in een groeiende interesse bij het grote publiek. Deze populariteit wordt dan ook dankbaar benut door uitgeverijen die, inspelend op de heersende trend, met allerlei thematische bloemlezingen komen. Uitgeverij Kwadraat uit Utrecht is daar met haar serie paperbacks een goed voorbeeld van. De reeks bestaat uit dichtbundels van honderd bladzijden, variërend in prijs van ƒ 15, - tot ƒ 19,50.

Na eerst de markt te hebben verkend met wat tijdlozer thema's zoals poëzie over klassieke muziek (De vier jaargetijden; samengesteld door Emanuel Overbeeke) en over dieren (Het dierbaarst; samengesteld door Henk van Zuiden), kwam Kwadraat met meer trendgevoelige thema's zoals in Van niets dan lucht te leven; een bloemlezing gedichten over de natuur en het milieu, samengesteld door Gerdi Boor en Rolf Roos. Net voor de grote overzichtstentoonstelling van Rembrandt in Amsterdam van start ging, verscheen Lezende Titus; Rembrandt, zijn leven en werk in versregels (samengesteld door Dick Adelaar en Michiel Roding) en, inderdaad, ten tijde van de Boekenweek verscheen De sarong van Adinda (een overigens interessante en gevarieerde selectie liefdespoëzie uit de gordel van smaragd, samengesteld door Indië-literatuurkenners pur sang Peter van Zonneveld en Bert Paasman).

In 1492 ontdekte Columbus Amerika en ontdekkingsreizen zullen dit jaar regelmatig, in het kader van de vijfhonderdjarige herdenking, een geliefd thema vormen. De reactie van Kwadraat hierop is: Het nieuwe avontuur (samengesteld door Hans Heesen). Lezers die na de reisverhalenhausse van vorig jaar nog niet genoeg hebben van ontdekkingsreizen kunnen met deze bloemlezing nog talrijke avontuurlijke uurtjes beleven, reizend door de poëzie in gezelschap van kleurrijke figuren als Livingstone, Da Gama, Cortèz en, natuurlijk Columbus.

Wim van Nispen koos voor zijn bloemlezing De Teems in brant (127 p.; uitgegeven bij Verloren in Hilversum, ƒ 30, -) voor een andere, minder trendy aanpak. Hij biedt de lezer verschillende teksten rond de Tweede Engelse Zeeoorlog (1665-1667), dit alles rijkelijk gelardeerd met illustraties. Naast de indrukken van de gebeurtenissen die de teksten bij de lezer al oproepen, dragen de historische toelichtingen, inleidende samenvattingen en annotaties bij tot een compleet beeld van de fameuze zeeslagen tussen Engeland en de Republiek in de zeventiende eeuw. Helden als De Ruyter en Tromp herinneren aan een roemrijk verleden van een zeevarende natie die haar handelsbelangen over de hele wereld wist te verdedigen en uit te breiden.

Dat literatuur kan functioneren als spiegel voor onze maatschappij blijkt eens te meer uit deze thema's. Of de benadering nu trendgevoelig of tijdloos is, historische teksten bieden bij elke gelegenheid stof tot nadenken. De wortels van onze hedendaagse samenleving liggen nu eenmaal in ons verleden en er is toch niets mooiers dan via de schoonheid van de Nederlandse literatuur daarmee geconfronteerd te worden?

Jan van den Berg

De lokroep van de pikbroek

Driemaal per jaar vertrok in de zeventiende en achttiende eeuw een vloot van de Verenigde Oostindische Compagnie naar de Oost. Soms keerde minder dan de helft van de opvarenden weer terug in het vaderland. Ziekten, scheepsrampen, zeeroverij, ongelukken en vijandelijkheden van ‘inlanders’ dunden de scheepsbevolking uit. Toch wisten ‘zielverkopers’ telkens weer een bemanning van avonturiers, boeven en sukkelaars te ronselen om de Hollandse koopman te dienen. Over het leven van deze zeehelden tegen wil en dank gaan de zeventiende- en achttiende-eeuwse liedjes die Bert Paasman in een Griffioen-deeltje verzameld heeft: Wie wil d'r mee naar Oost-Indië varen. Liedjes uit de compagniestijd.

[p. 320]

Samenstelling Bert Paasman. Amsterdam (Querido) 1991 (Griffioen-reeks). 182 p. Prijs: ƒ 11, -.

Het is een gelukkige greep van Paasman geweest om de teksten (de wijs wordt er niet bij gegeven) te ordenen volgens wat hij noemt de ‘Oostindische cyclus’. Het vertrek, de heenreis, het verblijf in Indië (het ‘Apenland’) zelf, de terugreis en de terugkeer in Nederland. Na zeven jaar in het vaderland teruggekeerd, merken sommige zeelieden dat hun vrouw inmiddels op magische wijze drie kinderen heeft gekregen: ‘Zo denk dat uw vrouw bij nacht / Door de merrie is verkracht.’ Anderen worden in korte tijd door herbergiers en hoeren van hun zuurverdiende geld afgeholpen. Voor hen kan de Oostindische cyclus opnieuw beginnen: ‘Zo vaart het arme sukkel-broertje, / Voor waard, waardinnen en voor 't heertje, / Zo lang als hij leeft tot zijn end.’

Deze liedjes zijn geen reisjournalen van fijnzinnige intellectuelen die zich interesseerden voor de cultuur, de flora en fauna van Indië. De liedjes schetsen onverbloemd de lusten en de lasten van het zeemanschap in dienst van de voc. Vooral het vocabulaire voor de lusten is soms anders dan het huidige. Bovendien bevatten de liedjes veel verbasterd Maleis. Gelukkig zorgt Paasman voor een goede begeleiding, met annotaties als ‘kan ook erotisch bedoeld zijn’, en ‘mogelijk: “mai poeki poeki”, kut van je moeder, of woorden van gelijke strekking’. Overigens is het jammer dat ook woorden als ‘sjappetouwtjes’, ‘kochelhuis’ en ‘kalissen’ niet meer tot het dagelijks spraakgebruik behoren. En in de folders van hedendaagse reisorganisaties ontbreekt ten onrechte de waarschuwing: ‘'t Zij hier of in het Apenland, / Houd de hoeren van uw kant.’

Gert-Jan Johannes

Diversa Sed Una

In 1816 ontsproot ‘uit Verlichting en Romantiek tezamen’ het Dordtse genootschap Diversa Sed Una (dsu), waarvan de leden zoals te doen gebruikelijk voordrachten hielden, gezellig samen waren en een bibliotheekje inrichtten. De boekerij van dsu heeft lange tijd een kwakkelend bestaan geleid; er is zelfs een paar maal sprake geweest van verkoop en afstoten. Sinds 1972 bevindt de bibliotheek zich in bruikleen op het Gemeente-archief Dordrecht. De in 1991 verschenen zevende gedrukte Catalogus van de bibliotheek van het genootschap Diversa Sed Una met aanwinsten t/m 1991 (Dordrecht: icg Publications, 1991; xx + 218 p.; ƒ 95, -) beschrijft de ruim tweeduizend boeken. Uit inleiding en verantwoording blijkt niet duidelijk wie verantwoordelijk is voor die beschrijvingen: de heer Fermin als bibliothecaris van dsu of de heer Alleblas als bibliothecaris van het Dordtse Gemeente-archief.

Uiteraard mogen we blij zijn dat de boeken van dsu tot en met 1991 beschreven zijn en toegankelijk gemaakt via een alfabetisch register van auteurs, tekenaars en componisten. De bibliotheek bevat zeer veel interessante literatuur uit met name de achttiende en negentiende eeuw, maar ook uit de zeventiende eeuw is een aantal niet te versmaden drukken aanwezig.

Het valt daarom te betreuren dat de catalogus niet ook een ingang gekregen heeft op drukkers/uitgevers en dat bij de beschrijvingen alleen de afmetingen en het aantal pagina's zijn opgegeven in plaats van een aanduiding van het bibliografisch formaat en een opbouwformule. Anonieme titels en pseudo-niemen vindt men niet in de index terug. Dat kan lastig zijn omdat de catalogus de systematische indeling van de bibliotheek volgens wetenschapsgebieden aanhoudt, hetgeen meermalen leidt tot verrassingen. Zo vindt men Hoofts Warenar en Rotgans' Eneas en Turnus in rubriek 86 (Toneelwerken, Latijn), Multatuli's Ideeën in rubriek 10 (Wijsbegeerte, Algemene werken), Hofdijks Geschiedenis der Nederlandsche letterkunde in rubriek 07 (Algemene hand- en leerboeken), maar de handboeken van Kalft en Te Winkel in rubriek 82 (Geschiedenis der letterkunde). Waarom de aanwinsten over 1979-1991 niet in de systematiek zijn opgenomen, wordt niet uitgelegd.

PJV