Literatuur. Jaargang 9

[p. 291]

Nederlandse literatuur en cultuur in de Middeleeuwen
Egmonds goud⁺

Neem een dun stukje koper van een vinger lang en een vinger breed en smeer het aan beide zijden in met bloed van een roodharige man. Bestrooi het vervolgens aan weerszijden met as van een verbrande basilisk en laat het geheel enige tijd drogen. Als het koper droog begint te worden, verhit het dan in een heet kolenvuur tot het witgloeiend is en blus het vervolgens in wijnazijn. Schraap het koper schoon en droog het. Herhaal dit proces net zo vaak tot het gewicht en de kleur naar wens zijn.’

Aldus het eerste van een reeks Middelnederlandse alchemistische recepten om goud te maken in een zestien folia tellend, vroeg-vijftiende-eeuws handschrift, dat deel uitmaakt van de collectie van de Leidse Universiteitsbibliotheek. Een voor hedendaagse begrippen opmerkelijk ingrediënt in bovenstaand recept is de as van een basilisk. In de middeleeuwen echter genoot dit bestanddeel een zekere reputatie voor de vervaardiging van goud. Zo weet bijvoorbeeld Maerlant in boek zes van Der naturen bloeme het volgende over de basilisk te melden:

Men doet mede te verstane,
Dat men met sinen pulvere bestrijct
Silver, ende et gout dan blijct.
(Jacob van Maerlant: Der naturen bloeme, boek 6, vs. 200-202)

In aansluiting op het openingsrecept worden in het Leidse handschrift twee manieren beschreven om dit fabeldier te kweken. Voor de eerste methode, waaraan door Maerlant in het derde boek van zijn Naturen bloeme ook enige regels worden gewijd, zijn twee hanen nodig die de leeftijd van zeven jaar hebben bereikt. Deze worden onder de grond opgesloten in een ommuurde ruimte, die slechts voorzien is van twee kleine ramen. Nadat ze in dit benauwde onderkomen zijn vetgemest, zullen ze overgaan tot de paring en het leggen van eieren. Op twee padden, die op een regime van water en brood zijn gezet, rust vervolgens de schone taak het legsel uit te broeden. Na voltooiing van de broedtijd komen er twee hanekuikens uit de eieren:

Dezen basilicum of bladelassche maectmen aldus. Men sal maken een husekijn onder die aerde, dat onder ende boven ende ooc an allen ziden wel bemuert es mit stenen. Ende daer suldi an maken twee cleyne veyn-sterkine, alzoe datmen daer nauwe in can ghezien. Ende in dit husekijn suldi doen twee oude hanen, van wat verwen dat gi wilt, die ten alreminsten vii iaer out zijn of meer. Ende gheeft hem ghenoech te eten, datsi vet moghen werden. Ende dan sullen si malcanderen voglen ende eyer legghen. Dan neemt hem die eyere ende deot die ii hanen wech ende set daer op ii padden, die die eyere wt broeden ende desen padden suldi gheven te eten water ende brood. Endi si sullen daer wt broeden ii kuken dat hanekijns sullen scinen.

Op het moment dat zich bij de jonge hanen een slangestaart ontwikkelt, weet de meester dat het moment is aangebroken om de beesten, voorzien van het benodigde voedsel, in koperen vaten op te sluiten. Na zeven maanden vinden de basilisken in hun koperen gevangenis op gruwelijke wijze de dood door verbranding. De asresten die in de ketels zijn achtergebleven, zijn nu klaar voor gebruik. Als ook de andere ingrediënten aanwezig zijn, kan de goudbereiding beginnen:

Ende tenden vii daghen sullen hem beghinnen te wassen serpentes staerten. Als dit die meester zied, dan sal hise al thans werpen in grote ronde coperen vate, ende gheven hem te eten blade van olyve ende blade ende vrucht vanden lauwer bome ende van bladen van mirrus ende van venkle ende van anderen dinghen die wel ruken. Stoppe die potte of die vate wel vaste toe zonder een cleyn gatekijn daer si haren adom door verhalen moghen. Ende wanneer si vii maende out zijn, dan stoppe tgat van den potte al vaste toe ende make omtrent den potten een groot vier ende laetse daer in alto pulver verbernen. Ende den pulver salmen orbaren alst voorseit op venus wanneer du witte maken die zonne.

Aan het eind van de tekst wordt nog een waarschuwing meegegeven aan een ieder die van zins is een basilisk te maken:

Item zoe wie dezen bladelassche of cokentris wille maken, die moet wezen suver ende reyn ende eten altoos te voren looc ende rute [wijnruit] ende saelge

+ Het nlcm-project (ingesteld door de Nederlandse organisatie voor wetenschappelijk onderzoek en de Rijksuniversiteit Leiden) verricht onderzoek naar de relatie tussen Nederlandse literaire teksten uit de middeleeuwen en hun culturele context.

[p. 292]

De basilisk in Jacob van Maerlants Naturen Bloeme (kb Den Haag 76 e 4, fol. 81r)

[salie] ende venkle, ende houden ooc voor zine noze ende ruken daer an. [...]

Als we de beginregels van het handschrift mogen geloven, is het gehele corpus recepten afkomstig uit een door Avicenna gemaakt uittreksel van het Liber clavis sapientiae maioris, een fictief werk van Aristoteles. Interessanter dan deze toeschrijving, die niet op waarheid kan berusten, is dat bovenstaand goudrecept ook voorkomt in De diversis artibus, een beroemd twaalfde-eeuws traktaat over de kunsten van de benedictijnse monnik Theophilus. In dit werk, dat in drie boeken de schilderkunst, de glastechnieken en de metaalbewerking behandelt, is zonder twijfel een ervaren ambachtsman aan het woord die het gros van de bewerkingstechnieken zelf heeft beoefend. De grootste aandacht besteedt Theophilus aan de metaalbewerking, waarbij hij zich steeds verre houdt van de alchemie. Zijn beschrijving van de vervaardiging van Spaans goud met behulp van een basilisk neemt in dit technische handboek dan ook een uitzonderlijke positie in. In het verleden zijn er al verschillende pogingen ondernomen om de alchemistische geheimtaal van dit recept te ontraadselen. Mogelijk bevat het de gecodeerde beschrijving van de oude zwavel-kwiktheorie om goud te maken van de Arabische alchemist Jabir Ibn Hayyan (Geber), waarbij achter de verpulverde basilisk het kwik schuilgaat, dat in combinatie met zwavel, het rode mannenbloed, zorgt voor de transmutatie van koper in goud. Het ei is een metafoor voor het digereerapparaat waarin de alchemistische reactie in gang wordt gezet.

Het Leidse manuscript reikt nog een andere methode aan voor de bereiding van basiliske-poeder. In dit geval komen er geen hanen en padden aan te pas, maar draait alles om eieren en wormen. Op een mooie zomerdag moet een nieuwe pot gevuld worden met negen eierdooiers. Deze wordt, goed afgesloten, buiten het bereik van mensen in dierlijke mest geplaatst. Ook nu gaat er weer enige tijd voorbij, voordat de beoogde transmutatie voltooid is, waarbij de dooiers veranderd zijn in wormen en maden:

[p. 293]

Item zomighe lude die maken deze basiliscum aldus. Des zomers alst heet es dan nemen si enen niewen pot, ende daer in werpen si ix doderen van eyeren, ende decken dien pot mi enen lede, ende setten inden stalle of in ene andere onreyne stede daert heymelike es ende buten den volke, ende laten die doderen daer soe langhe bliven totter tijd toe datsi allegader zijn verwandent in maden ende wormen ghewerden.

Voedselgebrek zal leiden tot kannibalistisch gedrag onder de uitgehongerde wormen, waardoor er uiteindelijk slechts één overblijft, die zal uitgroeien tot basilisk:

Ende wanneer si niet en hebben te eten dan sal die ene worm den anderen eten. Ende die alre leste die dan daer overblivet die sal wesen of werden die bladelasch of kokentrijs voorseit.

Het vervolg kennen we in een licht afwijkende versie reeds uit het eerste recept:

Als dune dan sieste zo wachte di wel van hem, ende behoed dien wel, dat hi di niet en ontlope. Ende voede deze basiliscum of kokentrijs mit bladen vanden lauwer bome of mit bakelare [laurierbessen] went ter tijt toe dat hi groot ghenoech es. Ende beware di zelven wel mit loke, rute [wijnruit], zelve [salie], venkel ende mit radike [radijs] te eten, op dattu van zinen stanke niet en sterves. Dan make een vier van salmente ende van wijngaerd houte ende bernen al to pulvere. [...]

Hiermee is de rol van de basilisk in dit handschrift uitgespeeld; in de meer dan dertig recepten die nog volgen keert hij niet meer terug.

Wat lijkt nu meer voor de hand te liggen dan dat een handschrift met een dergelijke verzameling goudrecepten afkomstig is uit een middeleeuws laboratorium. De collectie wekt de indruk te zijn aangelegd door een praktizerend alchemist die her en der zijn recepten verzamelde. Het is zeker niet het soort handschrift dat we in een klooster zouden verwachten en toch staat er op de eerste bladzijde, voorafgaand aan de tekst, in zeventiende-eeuwse hand geschreven: Dit uit de over blijffselen van die verbrande en gespolieerde groote en vermaerde biblioteke des rijcke Abdije van Egmondt. Aanvankelijk verkeerden wij in de veronderstelling met een apocriefe aantekening van doen te hebben. De zaak veranderde echter toen we ontdekten dat het bezittersmerk afkomstig was van de Alkmaarse historicus en boekenverzamelaar Adriaan Westfalen (1626-1695). Deze zeventiende-eeuwse bibliofiel is namelijk in het bezit geweest van meerdere handschriften afkomstig uit de Egmondse abdij en geldt als een betrouwbare informant waar het de erfenis van de bibliotheek van dit klooster betreft. Na de verwoesting van de abdij in 1573 is een deel van de boekerij in handen gekomen van de rector van de Latijnse school in Alkmaar, Petrus Meerhoutanus alias Veekemans. Deze schonk een gedeelte van de Egmondse erfenis aan Petrus Scriverius (1576-1660), de vermaarde geleerde die zich vooral toelegde op de taal- en letterkunde. Uit diens nalatenschap tenslotte zijn enkele boeken in het bezit gekomen van Westfalen.

Is het geen opwindende gedachte dat benedictijnse monniken tussen de getijden door, te midden van de giftige kwik- en zwaveldampen, het vuur van de athanor hoog hebben opgestookt, bevangen als ze waren door de zucht naar goud?

Karl Stooker en Theo Verbeij