Literatuur. Jaargang 9

[p. 164]

Nederlandse literatuur en cultuur in de Middeleeuwen
‘Voor wie het in het Diets kan zeggen...’

Een breinbreker voor tweetalige puzzelaars⁺

Welke veertiende-eeuwse Utrechtse bisschop schreef, in het Frans, een moraalfilosofisch traktaat met de titel Li ars d'amour, de vertu et de boneurté (De kunst van liefde, deugd en geluk)? En voor wie schreef hij dit omvangrijke werk? De auteur heeft zelf in boek 1 een aanwijzing gegeven, en wel in de vorm van een lettergreepraadsel, een soort rebus in verzen. Wie het wil ontrafelen, zo waarschuwt hij, zal daar zonder kennis van het Nederlands niet in slagen. En om het nog wat moeilijker te maken, heeft hij hier en daar ook nog iets omgekeerd. In de vorige eeuw heeft menig romanist zich over deze puzzel het hoofd gebroken, maar geen van deze - Franstalige! - mediëvisten wist een oplossing te bedenken die op alle punten voldeed.

Avenant le sournon arés
A sein sans chief se l'ajoustés;
Se vous savés dire en tyhois,
Mettre en françois les nons au rois.

Se le sornon savoir volés,

Au contraire d'amors joindés.

Ekeve, en retournant,

Et tertu: hor va avant.

(Naar behoren zult u de achternaam verkrijgen indien u het toevoegt aan ‘sein’ zonder kop. Als u [het] in het Diets weet te zeggen en in het Frans te zetten, zult u de [voor]namen krijgen. Wilt u de achternaam weten, voeg dan aan het tegengestelde van liefde toe [...]. ‘Ekeve’, omgedraaid, en ‘tertu’; welaan nu. [N.B.: door het raadsel-karakter levert een letterlijke vertaling soms iets onbegrijpelijks op; anderzijds is een correcte vertaling pas mogelijk als de oplossing duidelijk is.])

De bedreven puzzelaar zal al hebben gezien dat ‘ekeve’ en ‘tertu’ van achter naar voren gelezen évêque en utret (Utrecht) opleveren. Dankzij een vermelding aan het eind van een van de drie bewaard gebleven handschriften weten we dat deze Utrechtse bisschop de auteur, en niet de opdrachtgever was. De romanisten Petit en Potvin reconstrueerden zijn naam uit de letters van het woord haine (‘contraire d'amour’, haat): Jehan. Deze voornaam viel trouwens ook nog te herleiden uit ‘dire’, Frans voor ‘zeggen’. Dit kan in het Middelnederlands immers worden vertaald met jehen, en dat is slechts één stap verwijderd van Jehan. Vanwege het meervoud ‘les noms’ zou Jehan dan ook de voornaam van de opdrachtgever moeten zijn. De achternaam van deze persoon komt uit de eerste twee verzen te voorschijn, wanneer deze als volgt worden gelezen: als ‘avenant’ zonder kop (blijft over: ‘venant’) wordt toegevoegd aan ‘sein’, levert dit Sein-Venant op, een bekende schrijfwijze voor Saint-Venant - de naam van een aanzienlijke familie waarvan verscheidene leden hoge functies aan het Vlaamse en Franse hof bekleedden. Tenslotte gebruiken Petit en Potvin voor de achternaam van de bisschop opnieuw de verzen 3 en 4. Daartoe moet de naam van koningen (‘les nons au rois’), Charles op zijn Frans, in het Diets worden vertaald, waarna uit Karel door omzetting als vanzelf Arkel komt rollen. Nu was er tussen 1342 en 1364 inderdaad een Jan van Arkel bisschop van Utrecht - een geestelijke van wie bovendien werd gezegd dat hij een grote literaire belangstelling had.

Toch wringt er iets in deze oplossing van het raadsel. Als haine (‘contraire d'amors’) staat voor Jehan, dan strookt dit niet met vers 5 waarin uitdrukkelijk staat dat de uitkomst naar de achternaam moet leiden; en omgekeerd geldt hetzelfde voor het destilleren van de naam Van Arkel uit verzen die juist de voornaam zouden verbergen. Ook is het onwaarschijnlijk dat ‘au rois’ als twee afzonderlijke woorden moet worden gelezen, dus in plaats van ‘aurois’ (aurez in modern Frans). Maar veel belangrijker is dat kunsthistorici de twee oudste Ars d'amour-handschriften (kb Brussel 9543 en 9548) op grond van de verluchtingen duidelijk vroeger dateren, namelijk tussen 1290 en 1320 - en zeker niet na 1340 -, met als direct gevolg dat de Utrechtse

+ Het nlcm-project (ingesteld door de Nederlandse organisatie voor wetenschappelijk onderzoek en de Rijksuniversiteit Leiden) verricht onderzoek naar de relatie tussen Nederlandse literaire teksten uit de middeleeuwen en hun culturele context.

[p. 165]

bisschop-auteur onmogelijk Jan van Arkel kan zijn geweest.

Laten we, in die wetenschap, nu nog eens naar het raadsel kijken. In de eerste twee decennia van de veertiende eeuw, om precies te zijn van 1301 tot 1317, was Gwijde van Avesnes bisschop van de Domstad. Gwijde was een broer van Jan ii, de eerste Henegouwse graaf van Holland en Zeeland. Stel nu dat hij de bisschop achter het raadsel is geweest! De verzen 3 tot en met 8 kunnen dan op de volgende manier worden uitgelegd: als u ‘vous’ in het Diets weet te zeggen (= ghi) en dit naar het Frans zet, krijgt u de (voor)naam: Guy, Frans voor Gwijde. Wilt u de achternaam weten, voeg dan samen ‘au’ en ‘contraire d'amors’, waarna omkering Hainaut (‘haine’ + ‘au’) te voorschijn roept - Henegouwen dus. Rest ons nog de voornaam van de opdrachtgever, een Saint-Venant, te vinden. Die zou, evenals Gwijde, uit de verzen 4 en 5 moeten volgen, waar immers nadrukkelijk ‘les noms’ staat. Als ‘vous’ nu wel als onderwerp (in plaats van lijdend voorwerp) wordt gelezen, dan moet een ander object worden gevonden. Het voorgaande ‘avenant’ zou hier heel goed passen en bovendien levert het geen onzin op. ‘Avenant’ wordt in het Middelnederlands ‘beho(o)rte’ (wat

Graftombe van Gwijde van Avesnes in de Avesnes-kapel in de Utrechtse Domkerk

betaamt, naar behoren is). Nu blijkt er in ieder geval in het midden van de veertiende eeuw een ridder met de naam Behort in de Saint-Venant-stamboom voor te komen. Zijn vader moet een, ons helaas niet bekende, jongere zoon van Robert i de Saint-Venant zijn geweest. Genealogen hebben nog niet de hele stamboom kunnen reconstrueren, maar aangezien de mannelijke leden van de familie van vader op zoon meestal dezelfde naam droegen, waag ik het het bestaan van een Behort de Saint-Venant in de eerste decennia van de veertiende eeuw te veronderstellen.

De broer van de Henegouwse graaf als schrijver van een traktaat in het Frans. Het raadsel leert ons dat deze zoon van Aleid van Holland en neef van Floris v met het Diets vertrouwd moet zijn geweest. En ook zijn publiek zal - op zijn minst voor een deel - tweetalig zijn geweest: francofonen zonder kennis van het Diets zouden met het opgegeven raadsel niet uit de voeten hebben gekund, en Dietstaligen hoefden al helemaal niet aan dit toch al pittige filosofische werk te beginnen als zij het Frans niet grondig beheersten.

Janet F. van der Meulen