Literatuur. Jaargang 8

[p. 366]

De schone slapers van de Verlichting

De aquarel van Jacob Smies

Wordt wakker lezers! Dit document verwekt slaap genoeg. U ziet twee versies afgedrukt. De afwijkingen zijn niet heel groot. Toch tonen zij een iets verschillende waardering van de Verlichting, bij de overgang van de achttiende naar de negentiende eeuw. Uit die tijd dateert ons document namelijk; dat viel u al op bij het bekijken van kledij, hoofddeksels, haardracht. Afbeelding 1 is naar een foto van de originele (gekleurde) aquarel van Jacob Smies, in het bezit van R. Lubbers te Doetinchem. Afbeelding 2 (hier vermoedelijk verreweg de duidelijkste van de twee) is een foto van de ets van J.E. Marcus, naar Smies' aquarel, bewaard in het Gem. Arch. A'dam (Topografische Atlas, dossier Felix Meritis). Enigszins ten onrechte zal ik deze versies hier betitelen als ‘Smies’ en ‘Marcus’. Helaas is er geen ruimte iets te zeggen over de kunstenaars zelf, volgens mij van internationaal formaat.

De entourage: het Amsterdamse genootschap Felix Meritis, misschien de zaal van het departement letterkunde. De tijd: tussen 1800 en 1810. Het onderwerp: daar beginnen de vragen. Felix, in 1777 gesticht, was een kind van de Verlichting. Hier kon de welgestelde Amsterdammer (de contributie was hoog!) zich bekwamen in kunsten en wetenschappen. In het departement letterkunde hield hij zich bezig met literatuur, filosofie en geschiedwetenschap.

Onze voorstelling lijkt niet te suggereren dat de rijke slapers, kinderen van de Verlichtingsoptimisten, bijzonder geïnteresseerd waren in het voorgedragene. Is dit de algemene kritiek van de prent? Nederland is niet langer betrokken bij het moderne denken? Bij ‘Smies’ luidt het kathederopschrift: ‘Matth. vii. 6’.

De ets van J.E. Marcus, naar Smies' aquarel

Ofwel: ‘Geeft het heilige den honden niet, noch werpt uwe parelen voor de zwijnen.’ Dat is beslist een verwijt aan de toehoorders, de welgeklede slapers, die zo te zien nog niet veel last hebben gehad van de ongunst der tijden en van alle ellende die sinds 1780 Nederland teisterde. De buik van de figuur linksonder op de prent spreekt boekdelen. Suggereert de prent dat de Verlichtingskinderen verworden zijn tot oorlogswinstmakers, conservatieven?

Dat opschrift bij ‘Marcus’ luidt anders: ‘Oprechte Koningsberger wijsbegeerte’. Voor de tijdgenoot een duidelijke verwijzing naar de bekende ‘Oprechte Haarlemmer Olie’, panacee voor alle kwalen. De spreker meent dus dat zijn ideologie, filosofie, geneesmiddel is voor alle ellende van zijn tijd. Voor zijn gehoor daarentegen is het een slaapmiddel. Dat gehoor, suggereerde ‘Smies’, is te stom, te zelfzuchtig, om het aangebodene te waarderen. Bij ‘Marcus’ zit er in het opschrift daarentegen iets ironisch met betrekking tot de spreker: alsof deze een zeloot is met overtrokken heilsverwachtingen.

De slaapverwekkende ‘Koningsberger wijsbegeerte’ is natuurlijk die van Immanuel Kant (1724-1804), die te Koningsbergen gedoceerd had. Dat is ook duidelijk via het onderschrift bij ‘Smies’ bij het portret op de wand: ‘E. [Emmanuel] Kant’ (tekst niet bij ‘Marcus’).

De Kantiaanse Verlichting (Aufklärung) legt de nadruk op de mondigheid en morele verantwoordelijkheid (plicht) van het individu, daarnaast op de onvermijdelijke opwaartse progressie van de geschiedenis. Deze wijsbegeerte had in Nederland enkele prominente en zeer strijdbare vertegenwoordigers, ook

[p. 367]

in Felix. Zo'n Kantiaan legt hier zijn opvattingen uit. Dat zou misschien nog net te verteren zijn geweest voor onze gebuikte, hun maaltijd verterende Amsterdammers. Veel Felicianen waren in hun jeugd patriottisch en revolutionair gezind geweest. Maar: die Kantiaanse ethiek en maatschappijleer begint met een niet gemakkelijk te begrijpen kennistheorie, die op een leek de indruk maakt van filosofisterij, van metafysica die niets met het concreet leven van doen heeft. Dat vereist doorbijten: niet gemakkelijk na het dessert. Een spreker die dit aan de Amsterdammer wil brengen moet van wereldklassse zijn, geen frik. Helaas, zo betoogt ons visuele document, is de spreker dat wél: zie zijn dorre gelaatsuitdrukking, zijn opengeslagen dossier met abracadabra: ‘doelmatige ondoelmatigheid of pijlsnel stilstaande Ideën’.

De verwijzing naar het Kantiaanse idealisme is duidelijk; maar de luisteraars zijn er pijlsnel stil van gevallen. De Orator, zo is de boodschap hier, is bezeten van zijn heilsleer, maar hij heeft geen besef van la condition humaine. Zijn onkunde wordt op het schoolbord zichtbaar. Daarop heeft hij de theorie van de kennis geschetst; maar Smies/Marcus hebben met dubbel krijt geschreven en die uitleg aangegrepen om te zeggen: de theorie is niet de praktijk. U - niet ingeslapen - ziet drie figuren. De middelste heeft veel weg van de docent zelf. Hij neemt waar: een ontklede vrouw, met een brandend licht, of zon, boven het hoofd. Zo'n figuur kennen we als symbool van de ‘Naakte Waarheid’. Dat staat dan ook daaronder: ‘Het Beeld van de Waarheid’. Deze twee figuren, verbonden door de driehoek van het waarnemen, bedoelen het probleem van de kennis weer te geven volgens de Kantiaanse leer: is het mogelijk tot objectieve naakte waarheid te komen, of is die omsluierd, alleen subjectief waarneembaar, door een subjectief ‘ik’ (dat we boven de waarnemer geschreven zien)? De tekenaar illustreert de theorie van de wereldvreemde spreker op vernietigende wijze. Want achter de rug van die ‘ik’ zien we een enthousiast gebarend jongetje opduiken. ‘De persoon van Jan achter zijn eigen Ik’. Dat heeft te maken met die Kantiaanse kennisleer; misschien wordt er zelfs verwezen naar de Kantiaan en Feliciaan Jan Kinker. Belangrijker is de mededeling: achter, liever: in elk volwassen waarnemer, gaat een jongetje schuil dat niet zo geïnteresseerd is in ‘waarheid’. Wél in een blote juffrouw. Joechei! Zo neemt een werkelijk mens waar! De theorie heeft niets met de praktijk van doen.

Conclusie. Prentgewijs vinden we hier de stelling verdedigd, dat het belangrijkste Verlichtingsdenken van eind achttiende, begin negentiende eeuw (de Kantiaanse Aufklärung), moeilijk vat krijgt op Amsterdammers - en dus op Nederland. 't Zijn parels voor de zwijnen. De lichtval, de Verlichting reikt niet verder dan tot halverwege het vertrek.

Anderzijds wordt betoogd: onze verdedigers van deze Verlichting hebben geen niveau (zelfs Kant op zijn portret is erbij in slaap gevallen), of sluiten niet aan bij de Nederlandse realiteit. Wij, bekend met het verloop der geschiedenis, weten nog steeds niet wie echt schuld gehad heeft aan het inslapen van Nederland. We weten alleen: Nederland ontwaakt lange tijd niet meer. De rest van de wereld wordt wakker.

A.J. Hanou

Literatuur

Over de Kantiaanse Verlichting in Nederland: A.J. Hanou, Sluiers van Isis. Johannes Kinker als voorvechter van de Verlichting [...]. Deventer 1988. 2 dln. Over Smies (1764-1833): J. Knoef, Tusschen rococo en romantiek [...]. 's-Grav. 1943. p. 79-92. Over Marcus (1774-1826): Levensschets van Jacob Ernst Marcus, in: Het Studie-prentwerk van Jacob Ernst Marcus [...] [Tweede dr.] A'dam [1834].