Literatuur. Jaargang 8

[p. 358]

Van Eeden: ‘O ik schaam mij zoo’

In de dikke map met brieven van Van Eeden aan zijn ouders, aanwezig in de Universiteitsbibliotheek van Amsterdam, bevindt zich het volgende briefje van Van Eeden aan zijn moeder:

Lieve Ma,
U zal wel hooren wat er gebeurd is ik ben overtuigd dat ik zoo'n slechte jongen ben. ik heb de brief geschreven zonder de minste gedachte om iemand te beleedigen maar nu begrijp ik hoe gemeen ondankbaar ik gehandeld heb O het spijt mij zoo dat ik u zoo'n verdriet moet doen. neem mij zoo gauw mogelijk terug ik kan hier niet langer blijven want O ik schaam mij zoo.
Frederik
ps zeg het niet aan de anderen alstublieft.

Het briefje is met potlood geschreven en ongedateerd. In verzonken letters staat linksboven in het briefpapier het woordje ‘Bath’ gedrukt, ongetwijfeld verwijzend naar de badplaats in Somerset in het zuiden van Engeland. Ik kreeg het briefje voor het eerst in handen,



toen ik bezig was met mijn biografie over Van Eeden. Ik wist niet wat ik met het briefje aan moest. Waar ging het precies over? Het handschrift van Van Eeden in dit briefje is vrij onbeholpen en toont overeenkomsten met dat uit zijn kinderjaren of pubertijd. De interpunctie is slordig. De toon van het briefje contrasteert zeer met de zelfverzekerde toon van Frederiks brieven in diezelfde jaren. Ik had indertijd allerlei hypotheses over het briefje en gebeurtenissen waarover Frederik schreef. Maar zekerheid had ik niet. In mijn biografie kon ik het niet verwerken, allereerst omdat ik alleen maar kon gissen en verder omdat het verhaal van Van Eedens leven er te veel zou mee worden opgehouden.

Nadat het eerste deel van de biografie was verschenen, kreeg ik het briefje toevallig weer onder ogen. Ik keek weer naar het woordje ‘Bath’. Pas toen drong het tot me door dat ‘Bath’ vlak bij Eastbourne lag, de badplaats in het zuiden van Engeland, waar Frederik van Eeden op zestienjarige leeftijd logeerde bij de familie Molony. Dat verblijf heb ik uitvoerig in mijn

[p. 359]

biografie in een afzonderlijk hoofdstuk beschreven, met name de verliefdheid op de meisjes Molony. Uitvoerig heeft de jonge Frederik eerst in brieven, vervolgens in zijn dagboek en tenslotte in een uitvoerig reisverslag zijn verblijf daar beschreven. Vooral uit het dagboek is op te maken dat het enthousiasme dat Van Eeden aanvankelijk had over zijn Engelse avontuur in de loop van zijn verblijf enigszins afneemt en plaats maakt voor een zekere irritatie. Hij ergert zich over het geloofsfanatisme van mevrouw Molony. Heeft hij zijn ergernis in een brief laten blijken en is die brief in handen gekomen van mevrouw Molony? En zou deze op haar beurt aan moeder Van Eeden schrijven hoe ondankbaar haar zoon was? Frederik wil mevrouw Molony voor zijn en schrijft op briefpapier dat hij daar in huis vindt (met het woordje ‘Bath’) alvast een schuldbekentenis. Tot zover mijn hypothese.

Waarom vind ik dit een aardig briefje? Omdat in dit kleine briefje uit de jeugd van Van Eeden over een affaire waarover ik alleen maar kan gissen, in notedop belangrijke facetten van zijn persoonlijkheid naar voren komen.

1.	Het briefje toont de grote band van Frederik met zijn moeder, die hij gedurende zijn gehele leven gehad heeft: zij alleen wordt door hem in vertrouwen genomen.
2.	Van Eeden schaamt zich, is overtuigd dat hij een slechte jongen is. Schaamte zal hem altijd vergezellen. Hoe vaak zal hij niet weer onder depressies gebukt gaan, omdat hij niet kan beantwoorden aan de hoge normen die hij zich gesteld heeft. Van Eeden is zijn hele leven gebukt gegaan onder een streng superego.
3.	Hij weet tevens, omdat hij de lievelingszoon van zijn moeder is, dat zij geen misbruik zal maken van zijn schuldbekentenis. Het postscriptum spreekt wat dat betreft boekdelen, ze mag het niet aan de anderen (waarschijnlijk haar man en haar andere zoon) vertellen. Van Eeden wil in moreel opzicht een goede indruk maken, zoals hij dat zijn hele leven heeft willen doen. Wat niet in dit ideale beeld dat hij van zichzelf aan de buitenwereld wil presenteren past, wil hij wegmoffelen.
4.	Tenslotte nog de brief waarover hij zoveel spijt heeft. Hij schrijft erover aan zijn moeder dat hij niet de minste gedachte had iemand te beledigen, maar dat hij achteraf begrepen heeft hoe gemeen hij gehandeld heeft. Talloze malen zal Van Eeden in zijn latere leven onbewust mensen beledigen, terwijl hij toch zo graag de edele en vriendelijke mens wil zijn, bij wie agressiviteit totaal niet aanwezig is. Deze bekwame psychiater, die zo knap was in het analyseren van de psyche van anderen, heeft vaak niet door hoe bij hemzelf onverwacht via een formulering of een slip of the pen de agressiviteit zich manifesteert.

Jan Fontijn