Literatuur. Jaargang 8

[p. 354]

De Nevelse handschriften van Cyriel Buysse

Cyriel Buysse, geboren te Nevele in Oost-Vlaanderen op 20 september 1859 en overleden te Afsnee bij Gent op 25 juli 1932, heeft een omvangrijk oeuvre nagelaten dat in de zevendelige dundrukeditie van het Verzameld werk (Brussel-Antwerpen, A. Manteau, 1974-1982) zowat 9000 pagina's beslaat. Van dit uitgebreide werk is relatief veel in handschrift bewaard. Toen Buysse overleed werd een groot aantal manuscripten en typoscripten gevonden in de kleine paalwoning die hij had laten optrekken in Deurle, op enkele kilometers afstand van het Roze Huis te Afsnee. Hij trok er zich terug om rustig te kunnen werken, midden in de natuur, ongestoord door het mondaine leven in het altijd met gasten bevolkte buitenhuis. De handschriften die hem aldus tot het einde omringden, werden alle door zijn zoon René Buysse geschonken aan het Archief en Museum voor het Vlaamse Cultuurleven te Antwerpen.

Daarnaast is er echter nog een andere, ietwat kleinere, minder bekende maar daarom niet minder interessante collectie vroege handschriften, bewaard in het ‘Archief A. Janssens’ in het Heemkundig Museum ‘Rietgaverstede’ te Nevele. Deze verzameling

Eerste pagina van het handschrift van De biezenstekker

heeft een voorgeschiedenis die op zijn minst merkwaardig is te noemen. Ze bevat een gedeelte van de handschriften uit Buysses Nevelse periode, dat wil zeggen vóór 1896, toen hij huwde met de Nederlandse weduwe Nelly Tromp-Dyserinck en zich in Den Haag vestigde. Tot kort voor zijn huwelijk woonde Buysse onder het ouderlijke dak in de Tieltstraat 36 (sedert 1959 Cyriel Buyssestraat) te Nevele, waar vader Louis Buysse de leiding had van een zich snel uitbreidende cichoreifabriek. De ‘Cichoreifabriek Buysse-Loveling nv’ werd gesticht in 1856 en bleef bestaan tot 1971. De jonge Cyriel Buysse werd na een weinig succesvolle scholierencarrière in Gent op zestienjarige leeftijd van school gehaald: hij zou zijn vader opvolgen. Hij werd dan ook in de fabriek tewerkgesteld en hij werkte er ‘met de arbeiders, gelijk de arbeiders’, zoals hij later in een brief zou schrijven. In 1886 werd hij uitgezonden naar Amerika, in een (mislukte) poging om er een filiaal van de fabriek te vestigen; er zouden nog drie reizen volgen. In Buysses werk zijn vele sporen te vinden van zijn vroege werkervaring: bijvoorbeeld in de later verfilmde novelle Grueten Broos en in de autobiografische roman Zoals het was..., een directe

De laatste pagina van een onvolledig bewaarde roman

[p. 355]

evocatie van het fabrieksleven, aangevuld met een (vermoedelijk ook autobiografisch geïnspireerde) liefdesintrige.

Het toch wel krasse verhaal dat verbonden is aan de handschriften uit de eerste periode van Buysses carrière, is dat het werk uit het ‘vaderhuis’ van de schrijver in 1947 per vergissing werd verwezen naar de branderij van de cichoreifabriek. De manuscripten lagen, samen met documenten van de fabriek, op een zolderkamer onder het dak, dat in een beschieting op 25-27 mei 1940 ernstig werd beschadigd. Het dak werd voorlopig dichtgelegd en pas in 1947 definitief hersteld. Daarbij werden dan ook de - inmiddels door vocht en vuil erg beschadigde - papieren verwijderd; ze zouden naar de branderij gebracht worden om er de volgende ochtend de vuurhaarden mee aan te steken. Gelukkig heeft de onoplettende opdrachtgever - zoon René Buysse - voor de herstelling van het dak een beroep gedaan op onder anderen de heer Antoine Janssens. De heer Janssens, die al sedert 1942 prentkaarten, landkaarten en bidprentjes verzamelde en ook allerlei materiaal bijeenbracht met betrekking tot de heemkunde, geschiedenis en volkskunde in het Nevelse, keek vlug even de inhoud van de te verwijderen zakken papier na en haalde er vierentwintig handschriften (of gedeelten ervan) uit. Achteraf is gebleken - zo deelde de heer Janssens ons mee - dat toch nog een schat aan documenten, zowel van Cyriel Buysse als van de fabriek is opgestookt: brieven, postkaarten, omslagen met us-postzegels enzovoort zijn voor altijd verloren.

De handschriften in het ‘Archief A. Janssens’ zijn, ook voor het verdere onderzoek van Buysses werk, om verschillende redenen interessant. Onder de bewaarde bundels bevindt zich een aantal bekende vroege verhalen en schetsen, zoals de veelbesproken naturalistische novelle De biezenstekker, die een eervolle plaats kreeg in het juninummer 1890 van De Nieuwe Gids. Daarnaast zijn er echter ook enkele heel vroege, onvoltooid gebleven schetsen, zoals ‘Klein scheel Broosken’, ‘De oude mosselman’ en ‘Odoarus’, en zelfs een uitgebreide roman ‘De levenskring’, die wordt beschouwd als een voorstudie van Sursum corda! (1894). Bovendien zitten in de collectie ook een aantal werkschriften in het Frans, onder meer van Mea culpa (1894) en van Op 't Blauwhuis (1897), die bevestigen en/of duidelijk maken hoezeer de jonge schrijver heeft moeten zwoegen om zijn Nederlands min of meer zuiver te krijgen. Opmerkelijk is ook een (onvolledig) kladhandschrift van Het recht van de sterkste (het nethandschrift is in privé-bezit, bij de erfgenamen van Buysses broer Arthur), waarin een (voorlopig) onbekende grondig correcties heeft aangebracht. En tenslotte: het ‘Archief A. Janssens’ bevat verder nog een document dat misschien een fragment is van het allervroegste werk van Buysse. Het gaat om het einde van een roman die door Buysse werd gedateerd ‘Nevele Januari 1881’. Of is het 1880? Het lijkt er wel op dat de 1 over de o heen werd geschreven - een niet zo ongewone vergissing aan het begin van een nieuw jaar. Of is het 1886, zoals Van Vreckem las? Het blijft alsnog onduidelijk.

Met de studie van de handschriften van Cyriel Buysse moet inderdaad nog een begin worden gemaakt: er is nog veel werk aan de winkel.

Anne Marie Musschoot

Literatuur

Over Buysse zie Ant. van Elslander, Cyriel Buysse. Uit zijn leven en zijn werk. Antwerpen, De Nederlandsche Boekhandel, 2 dln., 1960-1961; P.H.S. van Vreckem, De invloed van het Franse naturalisme in het werk van Cyriel Buysse. Brussel, Studiereeks van het Tijdschrift van de Vrije Universiteit Brussel, nr. 2, 1968; en het album Cyriel Buysse 1859/1932, samengesteld ter gelegenheid van de vijftigste verjaardag van zijn overlijden, Gent 1982. Een eerste inventaris van Buysses handschriften in het Museum Rietgaverstede te Nevele werd samengesteld door Ant. Schelstraete, Cyriel Buysse. Zijn Nevelse periode. (1859-1896), ongepubliceerde licentieverhandeling, Rijksuniversiteit Gent, 1960. Met dank aan A. Janssens, Heemkundig Museum Rietgaverstede, C. vander Cruyssenstraat 60, b-9850 Nevele.