Literatuur. Jaargang 8

[p. 350]

De fascinatie voor de bron

Uit angst om thuis te moeten bekennen dat ik een gloeiende hekel had aan judo, toog ik iedere woensdagmiddag met mijn sportspullen naar de binnenstad van Nijmegen, om daar anderhalf uur door te brengen aan de oever van de Waal, vlak bij de brug. Ik was acht en zou pas jaren later kennismaken met

Nijhoffs ‘tweede editie’ van Greshoffs Invitation au Voyage

Nescio's mijmeringen over deze rivier en beseffen dat dit de beroemdste brug was in wat ik, weer veel later, tot mijn beroep zou maken. Ik peinsde oostwaarts naar waar het water vandaan kwam: de fascinatie voor de bron, de oorsprong. Maar waar bevindt die zich en bestaat hij wel? Starend naar het Tomameer of de Rheinwaldgletscher, kwam ik tot het inzicht dat de ware bron zich schuilhoudt, naar binnen toe, onttrokken aan onze waarneming, als een zwart gat dat geen energie uitstraalt, maar energie naar zich toe zuigt.

De fascinatie voor de bron is gebleven. Iedere keer dat ik een handschrift van een gedicht onder ogen kreeg, dacht ik de sleutel tot een geheim te hebben gevonden, om iedere keer weer te moeten beseffen dat er zich achter het papier nieuwe, wezenlijker geheimen schuilhouden, die nooit te ontraadselen zijn. Het geheim van de dichter die alles wat hij op papier zet een eigen, unieke, herkenbare klank geeft, zodat de lezer onmiddellijk weet: dit is van Achterberg, Leopold of Bloem. ‘Enkele essentieele dingen van het leven zoo uit te spreken, dat dit alleen van mij en van niemand anders zou hebben kunnen zijn - dat is wat ik heb nagestreefd,’ verklaarde Bloem. Hoeveel de kladversies van Leopolds gedichten ook prijsgeven, het zou een illusie zijn, zoals A.L. Sötemann schrijft, ‘te menen dat we de kans zouden krijgen met Leopold mee te dichten: de beslissende momenten zijn en blijven onachterhaalbaar’.

Werkend aan de historisch-kritische editie van Nijhoffs poëzie, hadden mijn collega G.J. Dorleijn en ik zonder aarzelen het gedicht ‘Invitation au voyage’ een plaats gegeven te midden van zijn oeuvre:

De lange en vale aangezichten
Der doode letters zijn de schrik
Van de verliefden en verlichten
Van al de zwervers zooals ik.

Want in de blinde boekencellen
Worden de kind'ren Gods vermoord
Vóór dat zij ons konden vertellen
Hoe zij verleid zijn en bekoord.

En God verklaart ons meer van 't heden
Met 't lied der lijsters in de Mei,
Dan met het oeuvre van Van Eeden
En 't heele dichtwerk van Verwey.

Ik ben me voor mezelf gaan schamen
Dat ik sonnetten heb bemind:
Ik wierp de rijmen uit de ramen,
Ik sloeg de woorden in de wind.

[p. 351]

 

Thans volg ik steeds mijn warme zinnen

 

En luister naar mijn lust voorgoed,

 

Wanneer wij mateloos beminnen

 

Spreekt God geheimen in ons bloed.

 

 

 

Zoo, zonder veel bewustheid, reizen

 

Van avontuur naar avontuur

 

Maakt van de luiaard eer een wijze

 

Dan letterkundige lectuur.

 

 

 

Drukwerk is oorzaak van bedruktheid;

 

Koopt u alleen, raad ik sterk aan,

 

Een bijbel, voor als gij mislukt zijt,

 

Een spoorboekje, als het goed mocht gaan.

Een wat lichtvoetiger vers dan we van Nijhoff gewend zijn, dat wel, maar daarin school, dachten we, de verklaring waarom hij het nooit heeft gepubliceerd.

Het manuscript maakt onderdeel uit van de grote collectie handschriften van Nijhoff die in het Letterkundig Museum worden bewaard. Bij de ordening van een nalatenschap, worden daar de manuscripten gescheiden van bijvoorbeeld de correspondentie. Zo kon het gebeuren dat we pas later een brief onder ogen kregen van Nijhoff aan Jan Greshoff, gedateerd 1 oktober 1926. Greshoff heeft twee gedichten ter plaatsing aan De Gids aangeboden en Nijhoff, als redacteur van het tijdschrift, reageert als volgt: ‘“Invitation au Voyage” heeft me zoodanig veel schik gebracht, dat ik niet nalaten kon er een beetje aan te “knoeien” en te vijlen. Nu heb ik er zelf een “tweede editie” van gemaakt, die ik je hiernevens voorleg. Wil je thans mijn omwerking publiceeren of de jouwe? Ook kan je misschien hier en daar van mijn moeite gebruik maken om nog een derde versie in het leven te roepen die dan weer perfecter zijn zal dan de beide vorige. Het is een alleraardigst gedicht en het verdient ten volle zoo goed mogelijk voorgedragen te worden. Maak je van mijn omwerking gebruik, dan sta ik er op dat het toch jouw gedicht blijft, want de toonaard en de opzet zijn onveranderd en van jou alleen gebleven, en als ik je hier en daar moch geholpen hebben, mag dat geen naam hebben. Het blijve dus tusschen ons.’

Wat Greshoff met de bemoeiingen van zijn collega gedaan heeft, weten we niet; zeker is wel dat er in december 1926 een typisch Greshoviaans gedicht met dezelfde titel verschijnt, waarin de Nijhoviaanse passages en wendingen ontbreken:

De lange en valse aangezichten
Der doode boeken zijn de schrik
Van de verliefden en verlichten,
Van alle zwervers zooals ik,
Die doen alsof zij niet meer weten
Dat zij ze, ééns, hebben bemind:
De zin is tot den draad versleten,
De woorden hangen op den wind; -

En God verklaart ons méér van 't heden
In 't lied der lijsters - het is Mei! -
Dan in het oeuvre van Van Eeden
En 't heele dichtwerk van Verwey.

Zoo zonder veel te spreken reizen,
Buiten den waan van ruimte en tijd,
De schaamtelooze en luie wijzen
Van heerlijkheid tot heerlijkheid. -

Wij kregen onze warme zinnen,
Wij kregen onze lieve lust
Om zonder mate te beminnen
Om te begeeren zonder rust:

Daarboven is meer blijdschap over
Eén bittre godvergeten zoen,
Dan om de schittring en 't getoover
Van 't allerkunstigste pantoen.

Want in de blinde boekencellen
Worden de kindren Gods vermoord
Vóór dat zij ons konden vertellen
Hoe zij verleid zijn en bekoord.

Al 't drukwerk is vergif, bedrog;
Koopt u alléén - het is nu tijd! -
Een spoorboekje....èn den Bijbel nog,
Voor alle zekerheid.

Nijhoff heeft aan Greshoffs thema een persoonlijke draai gegeven, zoals blijkt uit de vierde strofe, die de voor Nijhoff zo kenmerkende dichterlijke zelftwijfel bevat. Terwijl Greshoff zijn lezers aanraadt voor alle zekerheid de bijbel aan te schaffen en daarmee de deur naar de metafysica nog op een kier houdt, slaat Nijhoff resoluut dezelfde deur dicht: slechts de mislukten kunnen er hoop uit putten, wie het goed gaat biedt de werkelijkheid voldoende reisstof. ‘Al 't drukwerk is vergif, bedrog’ is onmiskenbaar Greshoff - ‘Drukwerk is oorzaak van bedruktheid’ onmiskenbaar Nijhoff.

Vertalingen - want tot deze categorie zou ik deze bewerking willen rekenen - kunnen de lezer soms de sensatie geven de bron heel dicht te naderen. Nijhoffs vertalingen van T.S. Eliot zijn tegelijk Eliot en Nijhoff. Niet voor niets werd de prijs naar hem vernoemd. De werkelijke bron is in 1953 gestorven; de lezer rest slechts een raadselachtige papieren bron.

W.J. van den Akker