Literatuur. Jaargang 8

[p. 348]

‘Soleares lijkt mij beter’

In het archief van het Letterkundig Museum en Documentatiecentrum in Den Haag bevindt zich onder signatuur lm 327b een schriftje dat afkomstig is uit de nalatenschap van J.J. Slauerhoff. Op de buitenkant ervan is een uitgeknipt strookje geplakt van het aanbiedingsprospectus van Soleares, een bundel gedichten die voor het eerst in 1933 bij A.A.M. Stols in Maastricht verscheen. Het schrift bevat alle gedichten die in de eerste druk van deze bundel zijn opgenomen en het vertoont allerlei aspecten die een tekstediteur doen watertanden.

Zo vermeldt de gedrukte tekst van het eerder genoemde strookje uit het aanbiedingsprospectus: ‘Saudades. Oorspronkelijke en vertaalde Gedichten door J. Slauerhoff’. Rechts daarvan heeft Slauerhoff geschreven ‘(of Soleares?)’ en in het handschrift van E. du Perron staat links het antwoord op die vraag: ‘Soleares lijkt mij beter. E.’, en Soleares is het dan ook geworden.

Slauerhoff bracht het schrift mee terug van een van zijn zeven reizen naar Zuid-Amerika (waarvan zes op Buenos Aires) die hij als scheepsarts tussen 21 maart en 1 september 1928 maakte aan boord van het s.s. Gelria. In die tijd moet de bundel ook zijn ontstaan, want in Slauerhoffs dagboek van die periode zijn fragmenten van de gedichten terug te vinden (bijvoorbeeld ‘Odette’). Toen de bundel voor de druk werd klaargemaakt, voer Slauerhoff inmiddels op Afrika en hij had dan ook nauwelijks gelegenheid om met zijn uitgever te overleggen over de lay-out, druk en correctie. Zoals uit verschillende aantekeningen uit het schrift blijkt, heeft Du Perron - die niet alleen bevriend was met Slauerhoff, maar ook vlak in de buurt van Stols woonde - deze taak op zich genomen. Du Perron corrigeert, interpungeert, geeft allerlei aanwijzingen, schrijft voor de zetter soms hele teksten in het net over en grijpt zo nu en dan in Slauerhoffs tekst in met wijzigingsvoorstellen.

Het schrift is duidelijk kopij geweest voor de vervaardiging van de eerste bibliofiele druk van Soleares. Daarvoor zijn tal van aanwijzingen in het cahier te vinden. Al direct bij het eerste gedicht ‘El cantor va por el mundo’ is in de ondermarge (rechts, zie afbeelding) in een vreemde (dus derde) hand geschreven ‘46 regels’. Telt men het aantal tekstregels op de pagina dan blijken dat er 21 te zijn, maar voegen we daar de witregels aan toe dan komen we inderdaad op 46 regels. Er is dus sprake van een formaatberekening door de zetter. Ook de nummering van de tekstpagina's van het schrift laat zien dat er rekening gehouden is met blanco pagina's en tussentitels in de definitieve opmaak van de bundel.

Slauerhoff staat bekend om zijn manifeste slordigheid, die zo legendarisch was dat sommigen menen dat die nonchalence zich ook uitstrekt tot zijn teksten. Nu is het zeker waar dat de kopij tal van voorbeelden oplevert die Slauerhoffs sloddervosserij bevestigen. Vestdijk schrijft in Gestalten tegenover mij dat Slauerhoff zelfs met een schrijfmachine in staat was om onleesbaar te schrijven, en inderdaad, er gaat van alles mis vanaf het moment dat hij een vel papier in zijn machine draait. Zo vergeet hij de rol vast te zetten, waardoor de regels langzaam verzakken. Carbonpapier legt hij doorgaans op z'n kop, zodat er in spiegelschrift een afdruk ontstaat aan de achterkant van het papier. De hoofdlettertoets weet hij zelden te vinden en de spatiebalk beroert hij te pas en te onpas. Du Perron heeft heel wat te repareren aan Slauerhoffs teksten en in sommige gevallen heeft Slauerhoff uit voorzorg voorgepubliceerde gedichten uit tijdschriften geknipt en

[p. 349]

ze in die vorm in het Zuidamerikaanse schrift geplakt.

Hoewel het kopijschrift een uiterst rommelige indruk maakt en een regelrechte ramp voor Stols' zetter geweest moet zijn, is het toch absoluut onterecht om Slauerhoff slordigheid te verwijten met betrekking tot de uiteindelijke teksten. Ook daarvoor levert de bundel kopij tal van bewijzen. In het hierbij afgedrukte facsimile van het gedicht ‘El cantor va por el mundo’ is in de dertiende strofe stevig geknoeid om tot een definitieve versie te komen. Aanvankelijk stond er:

Hij komt te [-L] Londen </> aan per trEin

Ook dit kan voor hem het Jeruzalem zijn

Slauerhoff zelf verbetert de tweede regel hiervan tot:

Het kan voor hem een Jeruzalem zijn.

En vervolgens maakt Du Perron er het volgende van:

Voor hem kan het een Jeruzalem zijn.

In deze laatste vorm blijft de strofe in het kopijschrift staan, maar de eerste druk geeft:

‘Iedere stad kan voor hém Jeruzalem zijn.’

Slauerhoff zelf heeft de uiteindelijke correctie van de (overigens niet bewaarde) drukproeven voor zijn rekening genomen en hij is tot op het laatste moment bezig gebleven om aan zijn teksten te sleutelen om tot een in zijn ogen optimale formulering te komen.

Ook het gedicht ‘Odette’ (zie afbeelding) vertoont allerlei aspecten van Slauerhoffs slordigheid in de tekstpresentatie en tevens zijn zorgvuldigheid waar het de formuleringen betreft. Tekstwijzigingen van Du Perron worden gewikt en gewogen en soms te licht bevonden. Maar bij dit gedicht zijn ook andere beweegredenen om in de tekst te wijzigen.

De bundel Soleares verscheen in 1933 in een oplage van twintig exemplaren, waarvan Stols er bij voorintekening tien verkocht aan bekende bibliofielen als M.B.B. Nijkerk en Jhr. M.R. Rademacher Schorer voor de prijs van ƒ 25, - per exemplaar. Deze intekenaren kregen niet alleen een door Stols op de hem bekende wijze fraai verzorgde uitgave gezet uit de letter ‘Lutetia’ en gedrukt op ‘met-de-hand-geschept-antiek-papier-uit-de-molen-van-Hosho’, zoals het colofon vermeldt, maar ook een zestal gedichten méér. In de publiekseditie die Stols in 1934 voor ƒ 2, - per exemplaar in de boekhandel bracht, liet Slauerhoff een aantal gedichten weg die al te zeer de problemen verrieden die hij met de ‘s-factor’ had, zoals het dagboek van Slauerhoff deze ziekte eufemistisch aanduidt. Het gedicht ‘Impasse’ bijvoorbeeld (zie afbeelding) dat in de kopij en in de eerste druk aan het gedicht ‘Odette’ voorafgaat, verdwijnt in de tweede druk. Of dat nu een verlies is voor de bundel als zodanig, waag ik te betwijfelen, maar het maakt voor de interpretatie van de varianten en de uiteindelijke versie van het gehandhaafde gedicht ‘Odette’ nogal wat uit.

Zo stond er in de tweede strofe van het gedicht ‘Odette’ aanvankelijk (ik zie nu even af van typefouten en dergelijke):

Toen is zij 's avonds in mijn hut gekomen.
Niets was er tussen ons. Wat had zij aan
In 't tropische gebied? Jurk, lijfje, broekje,
Zoo goed als naakt. Ik heb haar niet genomen.
Haar geur was in mijn geest. Ik liet haar gaan
Keerde mij om, keek door de poort en vloekte.

Slauerhoff plakt daar een andere versie op een los strookje overheen (zie de laatste strofe van het facsimile), een versie waarin de vraag ‘Wat hield mij tegen?’ na het gedicht ‘Impasse’ van de eerste druk een voor de hand liggend antwoord zou hebben gekregen. Dat antwoord is in de tweede druk niet meer te geven. Het lijkt erop dat Slauerhoff er rekening mee heeft gehouden dat de eindversie van ‘Odette’ in de tweede druk gehandhaafd zou blijven, terwijl hij wist dat ‘Impasse’ daaruit zou verdwijnen.

G.J. van Bork