Literatuur. Jaargang 7

[p. 18]

Gaat de geletterdheid teloor?
E.K. Grootes

De volgende tekst is uitgesproken bij de presentatie van het boek Apollo en Christus; klassieke en christelijke denkbeelden in de Nederlandse renaissanceliteratuur door S. Brinkkemper en I. Soepnel, een bewerking voor Nederland van Isabel Rivers' Classical and Christian Ideas in English Renaissance Poetry.

In de eenentwintigste eeuw sterft waarschijnlijk de witte neushoorn uit. Te zamen met hem verdwijnt een groot aantal diersoorten en planten die onze aarde bevolkt hebben lang voordat de homo sapiens deze onveilig begon te maken. Hoewel de titel van mijn inleiding de suggestie wekt dat het er net zo slecht voorstaat met de schatten van onze cultuur, gaat een gelijkstelling toch niet op. Een uitgestorven neushoorn kan niet meer tot leven gewekt worden, met vergeten auteurs en verzonken gedachtengoed kan dat in zekere mate wel. De authentieke emotie bij het geconfronteerd worden met een mammoetfamilie in de Siberische toendra is voor eeuwig onmogelijk geworden, de ontroering bij het lezen van een gedicht van Bredero kan telkens opnieuw, zij het nooit op volledig identieke wijze, plaatsvinden zolang de tekst bestaat. Tenzij de dreigende verkruimeling van al het negentiende-eeuwse papier alsnog een onherstelbare ravage aanricht, valt te verwachten dat de uitvinding van mechanische reproduktiemethoden het behoud van onze klassieke teksten redelijk zeker heeft gesteld. Een moderne bibliotheekbrand leidt zeker tot onherstelbare verliezen, maar niet in die mate als de brand van de bibliotheek van Alexandrië in 47 na Christus. Van de meer dan honderd stukken van Sophokles zijn er maar zeven bewaard gebleven; er zou een ramp van kosmische omvang nodig zijn om een vergelijkbaar verlies van werk van Shakespeare of Goethe teweeg te brengen.

Dat teksten niet zo gauw meer verloren gaan, wil echter nog niet zeggen dat ze blijven leven. Er is misschien niet zoveel verschil tussen het bewonderen van een mammoet op een illustratie in een biologieboek, of het bezichtigen van de laatste neushoorns in een dierentuin, en de manier waarop men een belangwekkend dichter als Jacobus Revius nog slechts tegenkomt in een encyclopedie of binnen de muren van universitaire reservaten. Hier gaat het niet om een bedreiging van buiten, maar om interne ontwikkelingen in onze eigen literaire cultuur.

Geestelijk cultuurgoed dat alleen maar veilig opgeborgen is, functioneert niet; het is als het begraven talent uit Mattheüs 25, een vergelijking die overigens zeker toegelicht zou moeten worden voor de meeste studenten van nu. Het verdwijnt niet van de aardbodem, maar bevindt zich in een winterslaap die gemakkelijk overgaat in een eeuwige slaap. Een taal die niet langer gesproken wordt, een dialect dat geen communicatiemiddel is maar een folkloristisch relict, verstart. Zo gaat het ook met ideeën, motieven, figuren, citaten, verhalen die niet meer tot het levende cultuurbezit behoren.

Cultuuroverdracht

Onze westerse cultuur is in hoge mate het produkt van Grieks-Romeinse en joods-christelijke tradities. Onze filosofie en theologie, onze kunst en literatuur, ons politieke en sociale systeem zijn opgebouwd uit vormen en doortrokken van waarden die in een samenvloeien en botsen van deze tradities zijn tot stand gekomen. De continuïteit die zij ondanks een voortdurend proces van verandering bezitten, is sterk afhankelijk van het systeem van cultuuroverdracht. Een tinnen bord uit de zeventiende eeuw kan men kopen of erven, een filosofisch idee zal men zich door studie eigen moeten maken. Een boek dat niet gekend wordt, bestaat in zekere zin niet; de geestelijke cultuur op een gegeven moment is aanwezig in de hoofden van de dan levende mensen en manifesteert zich in de communicatie die zij uitwisselen. Na honderd jaar zijn zij allen verdwenen en zal een volgende generatie de fakkel overgenomen moeten hebben. Elke jonggeborene begint met niets dan hetgeen het erfelijke materiaal haar of hem meegeeft; iedere erudiete cultuurdrager die onder de trein komt, neemt zijn levenslang vergaarde kennis mee in het graf. De kracht van de culturele traditie schuilt in het feit dat we met velen zijn en dat papier duurzamer is dan mensenvlees; maar er is ook een zwakke schakel en dat is het onderwijssysteem, dat voor de

[p. 19]

cultuuroverdracht moet zorgen en dat als geheel daarin kan falen.

We zeulen met zijn allen een steeds groeiende bagage van cultureel verleden met ons mee en de verleiding is groot wat van die zware koffers te laten staan en verder te reizen met een handig setje van actuele conversatietopics. Als je daarmee sociaal uit de voeten kunt, is er geen sterke drang meer om je door hard werken moeilijker zaken eigen te maken. Als niemand in je omgeving ooit over Vondel of Voltaire praat en niemand dwingt je ermee kennis te maken, waarom zou je dan de Gijsbreght of Candide gaan lezen in plaats van de Amerikaanse bestseller van het moment? Of in plaats van de tv aan te zetten? Nemen we even aan dat we gezamenlijk nog steeds vinden dat Vondel en Voltaire toch moeten, dan is de school daarvoor de plaats. Psychologen vertellen ons dat je bepaalde dingen geleerd moet hebben voor je twaalfde, vijftiende of achttiende, anders beklijven ze niet. Gedurende zo'n vierhonderd jaar bestond er onder de kleine elite die middelbaar en hoger onderwijs volgde een redelijke communis opinio over wat er in elk geval onderwezen moest worden: een leerstof die in hoge mate voortbouwde op wat vijftiende- en zestiende-eeuwse humanisten als ideaal voor ogen stond. In de laatste eeuw is dat ideaal in de knel gekomen door ontwikkelingen die samengevat kunnen worden in de termen massificering, actualisering en pragmatisering. Dat zijn ontwikkelingen die onvermijdelijk waren. Sterker: ze moeten overwegend positief gewaardeerd worden.

Cultuurpessimisme

Toch is het op dit punt dat de stemmen van de cultuurpessimisten luid opklinken. George Steiner heeft zich bij verschillende gelegenheden somber over de toekomst van de humanistische cultuur uitgelaten. En in 1987 publiceerde E.D. Hirsch, hoogleraar Engels aan de universiteit van Virginia, een pamflet onder de titel Cultural Literacy: what every American needs to know, waarin hij betoogt dat aan Amerikaanse schoolkinderen de basiskennis wordt onthouden die ze nodig hebben om in de maatschappij te kunnen functioneren. Tot het materiaal dat nodig is om überhaupt adequaat met anderen te communiceren rekent Hirsch onder meer een groot aantal namen en begrippen uit de bijbel, de klassieke oudheid en de nationale literatuur. Je moet je iets kunnen voorstellen bij Kaïn en Abel, David en Goliath, Sodom en Gomorra, Achilles, Antigone en Apollo, Humpty Dumpty, Peter Pan, Pinocchio, Edgar Allan Poe, alsmede Pope, Alexander en Pope, The. Hij geeft zelfs een lijst van vijfduizend namen en begrippen die ieder moet kennen, en die (tussen twee haakjes) een boeiend beeld geeft van de overeenkomsten en verschillen tussen een traditionele Amerikaanse algemene ontwikkeling en de onze. Hirsch geeft vrij harde gegevens over het ontbreken van de meest elementaire ‘cultural literacy’ bij de jongere generatie. De voorbeelden zijn schokkend; je hoeft overigens maar een straatinterview op de Nederlandse televisie te horen om hetzelfde gebrek aan elementaire kennis tegen te komen. Toch kan betwijfeld worden of hierin op zichzelf voldoende grond schuilt voor een pessimistische visie op de ontwikkeling van de cultuur.

Klachten over het verval van de cultuur en over de intellectuele en morele zwakte van de jeugd zijn zo oud als de cultuur zelf. Er is geen eeuw waarin ze ontbreken. Intellectuelen van middelbare leeftijd hebben de neiging de leermeesters tegen wie ze ooit opzagen te idealiseren en hun leerlingen dommer te achten dan zij zelf op die leeftijd waren. Hun maatstaf is bovendien bepaald door de waarden die zij zich door de jaren heen eigen hebben gemaakt. Ten overstaan daarvan schieten de jongeren uiteraard hevig tekort, terwijl dezelfde ouderen bijvoorbeeld geen notie hebben van het kennisapparaat dat nodig is om de subtiele muzikale stijlverschillen tussen popgroepen te onderscheiden. Al in het begin van de achttiende eeuw drijft Jacob Campo Weyerman de spot met de volwassenen die aan geheugenzwakte lijden wat betreft hun eigen jeugdige tekorten en die de oudheid hoger achten dan de moderne tijd. Het is voorts de vraag of de altijd beperkte groep ontwikkelde personen echt kleiner geworden is, of dat zij alleen maar overstemd wordt doordat de anderen zich wat luider laten horen.

Tegenover de negatieve geluiden over onze cultuur kunnen we immers ook allerlei positiefs aanwijzen. De westerse culturele traditie breidt haar hegemonie in de wereld nog steeds uit. Tot in de verste uithoeken van de aarde wordt Shakespeare gelezen, Mozart beluisterd, Van Gogh bewonderd. En omgekeerd wordt onze cultuur verrijkt met Japanse haiku's en Afrikaanse verhalen. Ook als we blijven binnen het beperktere domein van de Nederlandse cultuur en we vergelijken de huidige situatie met bijvoorbeeld die in het interbellum, dan constateren we alleen maar groei. Meer gymnasiasten, meer letterenstudenten, meer proefschriften en andere wetenschappelijke publikaties. Historisch-letterkundigen als Van Oostrom en Pleij schrijven monografieën die naast vertaald werk van buitenlandse historici gewaardeerd worden door een breed publiek. Romans en literaire tijdschriften hebben oplagen die de cijfers van voor de Tweede Wereldoorlog verre overtreffen. Het aandeel van de culturele sector neemt in de dag- en weekbladen een steeds grotere plaats in.

En toch...En toch valt het onbehaaglijke gevoel niet weg te nemen dat er iets bezig is mis te gaan, ook als we alleen naar de Nederlandse situatie kijken. Tegenover de overweldigende, zij het kortstondige belangstelling voor een historisch werk waarvan de auteur door Adriaan van Dis is ontvangen, staat de gestadige verschraling van het vak geschiedenis in het secundaire onderwijs. Tegenover het succes van de Griffioenreeks en het tijdschrift Literatuur staat de minimalisering van de aandacht voor oudere teksten in het letterkunde-onderwijs, tengevolge waarvan bijna alle tekstuitgaven van onze klassieken uit de verkoop zijn geraakt. Beleven we misschien de laatste opflikkering van belangstelling bij

[p. 20]

Klassieke en christelijke motieven: de dichter keert Venus de rug toe en wendt zich tot het geloof (Bredero, Groot Lied-boeck 1622)

een koopkrachtige generatie die nog net het traditionele onderwijs heeft meegemaakt? En vooral: wat is die belangstelling eigenlijk waard? Wat zeggen de genoemde kwantitatieve gegevens over de kwaliteit van een cultuur?

Er zijn twee deels samenhangende ontwikkelingen die deze kwaliteit van binnenuit lijken aan te tasten, doordat ze leiden tot een breuk met de traditie, dat wil zeggen met de gecumuleerde ervaring van vroegere generaties. We kunnen ze aanduiden als secularisering en actualisering.

Secularisering

Een steeds groter percentage Nederlanders groeit op zonder ingewijd te worden in de betekenis, de tradities, de taal en de voorstellingen van het christendom. De jongeman die pas als student Nederlands tot de verhelderende ontdekking kwam dat ‘die Jezus’ en ‘die Christus’ dezelfde persoon waren, is geen fantasieprodukt van eo-fictie. Men kan zich voorstellen hoe ontoegankelijk voor zo iemand de oudere Nederlandse kunst en literatuur worden, doortrokken als ze zijn van christelijk gedachtengoed. Die studenten die nog hebben kunnen profiteren van het trainingsprogramma der jezuïeten of van een goed-calvinistische opvoeding met dagelijkse schriftlezing, hebben in dit opzicht een voorsprong die niet meer in te lopen valt. Hun aantal wordt in elk geval aan onze universiteit steeds geringer. Wat moet een student zonder enige godsdienstige achtergrond met versregels als Jeremias de Decker, waarin het volgende wordt gezegd over Christus in de Hof van Gethsemane:

Kom, sie den Adam hier, niet die 't verboden eet;
Maer die u 't hemelsch brood verdient met bloedig sweet.

Voor de bijbelvaste zeventiende-eeuwse lezer klinken hier plaatsen uit Genesis, Lucas 22, Johannes 6 en I Corinthen 15 mee. De tekst krijgt diepgang tegen de achtergrond van de typologische bijbelinterpretatie, waarin gegevens uit het Oude Testament betekenisvol vooruitwijzen naar de boodschap van het Nieuwe Testament. De parallellen en tegenstellingen tussen Adam en Christus, zondeval en verlossing, zorgen voor een rijkdom aan associaties, waarin de verboden vrucht van de boom van goed en kwaad in een diepzinnig verband wordt gebracht met het heilig avondmaal en met het hemelse voedsel dat de ziel zal spijzigen, en waarin het bloedig zweet van Christus in de hof van Gethsemane contrasteert met het zweet des aanschijns waarin Adam zijn brood moet eten. In een moderne teksteditie wordt dergelijke informatie uiteraard in verklarende voetnoten aangeboden, maar de tekst functioneert dan toch niet meer zo als voor degene wie deze kennis met de paplepel is ingegeven. Vergelijkbare problemen doen zich trouwens ook bij dichters uit de twintigste eeuw voor, zoals bij Martinus Nijhoff, of waar het de klassieke achtergrond betreft, bij Gorter, Leopold, Claus of Nooteboom. Het ziet er langzamerhand naar uit dat het verdwijnen van de bijbelvastheid, ondanks alle pogingen tot religieus

[p. 21]

reveil, in het Westen een niet omkeerbaar proces is. Er zijn uiteraard mensen die betwijfelen of de godsdienst ooit bevorderlijk voor de geestelijke volksgezondheid is geweest. Sommigen zullen de secularisatie dan ook van harte toejuichen. Maar een neveneffect blijft wel, dat we steeds verder verwijderd raken van wat onze voorouders ten diepste beroerde.

Actualisering

Met de tendens tot actualisering bedoel ik de overwegende gerichtheid op het hier en nu, een cultureel consumptiegedrag ter wille van de directe behoeftenbevrediging. Men leest een boek omdat het in de mode is, en als de mode voorbij is, kan men het vergeten. Ruim tien jaar geleden kocht iedereen Montalliou en sommigen lazen het zelfs helemaal uit, en nu voelt niemand zich meer genoopt het in handen te nemen, terwijl het leven in een middeleeuws bergdorp toen toch niet per se interessanter was dan nu. Op zichzelf is dit geen onnatuurlijk verschijnsel. Beweging is inherent aan een levende cultuur en er zijn telkens nieuwe prikkels nodig om haar gaande te houden. Men kan zelfs stellen dat Montalliou meer geweest is dan een vluchtige conversatietopic, dat hiermee toch een zekere doorbraak plaatsvond van een vernieuwing van de geschiedbeoefening naar een groter publiek en dat daarvan in het collectief geheugen wat blijft hangen. Maar de culturele modes lijken elkaar wel steeds sneller op te volgen en steeds meer bepaald te worden door commerciële factoren en reclametechnieken. De middeleeuwen zijn nu toch echt weer uit, daar kan je niet meer mee aankomen, verklaarde vorig jaar een leerling van de Frederik Mulleracademie. In zijn boekhandel zou die zeker geen opvallende display meer krijgen. Ieder met een beetje cultuurhistorisch besef zal zich in gemoede afvragen hoe een periode als de middeleeuwen met haar diepgaande invloed op onze maatschappij, ooit als een uit de mode geraakt kledingstuk afgelegd zou kunnen worden. Modes houden de zaak in beweging, zijn leuk en misschien zelfs noodzakelijk, maar ze bedreigen de continuïteit als ze zich ook uitstrekken tot het basismateriaal dat onze culturele identiteit bepaalt, tot het cement dat het gebouw zijn samenhang verleent. Als tegenwicht tegenover de snel wisselende actualiteit dient er een permanent substraat te zijn waarbinnen de veranderingen zich in een veel langzamer tempo voltrekken. De wijze waarop de westerse cultuur zich in wisselwerking heeft ontwikkeld, zelfs over de taalbarrières heen, heeft ons in het bezit gesteld van zo'n gemeenschappelijke traditie, die we ook in de volgende eeuw hard nodig zullen hebben om niet onszelf te verliezen in de veelheid van verschijnselen. Wat de literaire cultuur aangaat betekent dit dat er, naast de levendige en levend houdende belangstelling voor het nieuwe, ruimte gelaten moet worden ten behoeve van een duurzame en diepgaande aandacht voor het blijvende, dat wil zeggen voor wat we als onze klassieken beschouwen. Het is beter wanneer een aanzienlijk deel van elke generatie zich een beperkte hoeveelheid materiaal gemeenschappelijk eigen heeft gemaakt - en dat grondig -, dan dat ieders individualiteit zich uitleeft in het volgen van eigen voorkeuren.

Gegeven wat ik zoëven heb gezegd over de functie van het onderwijs, houdt dit in dat de school niet bang zou moeten zijn voor een zeker conservatisme, en niet hijgend achter de mode van de dag zou moeten aanhollen. Het is heel begrijpelijk dat in het letterkunde-onderwijs de nadruk is komen te liggen op het wekken van ‘leesplezier’. maar dat zou een afzonderlijke doelstelling moeten zijn, die niet in de plaats treedt van het aanbrengen van ‘cultural literacy’. Die laatste activiteit is niet bedoeld voor de persoonlijke geestelijke verrijking van de leerling (al zal dat wel een neveneffect zijn), maar voor het op peil houden van onze cultuur als een levend geheel. Niet omdat die cultuur superieur zou zijn aan andere culturen, maar omdat het de onze is. Ook haar zwarte bladzijden moeten ons niet ontnomen worden.

Ik onderschat niet de moeilijkheid voor bijvoorbeeld een overbelaste neerlandicus of een leraar moderne talen om te moeten opboksen tegen de roep van leerlingen, ouders, schoolbesturen en onderwijskundigen om toch vooral onderwijs te geven dat door de leerlingen ‘leuk’ gevonden wordt. Echt leuk in de betekenis die de leerling daaraan geeft, wordt de school toch niet en dan kan zij beter haar energie steken in het streven goed te zijn. En dat laatste is mede een kwestie van een didactisch programma met een lange-termijnvisie, dus iets waar de afzonderlijke leraar maar een beperkte invloed op heeft. Het heeft in elk geval weinig zin een zestienjarige onverhoeds met bijvoorbeeld de Gijsbreght te confronteren. Als je meent dat Vondel deel moet uitmaken van de literaire bagage van een ieder die van het vwo af komt, dan dient die kennisneming ingebed te zijn in een programma voor het verwerven van culturele algemene ontwikkeling dat al op de lagere school begint, bijvoorbeeld met het vertellen van historische, bijbelse en mythologische verhalen.

Kennis van klassieke en bijbelse namen en begrippen is niet alleenzaligmakend voor het heil van een culturele gemeenschap of het functioneren van een individu in zijn of haar sociale omgeving. Weten wie de Spin Sebastiaan en Marco van Basten zijn, is voor de communicatie even wezenlijk. Maar het klassieke en christelijke erfgoed neemt wel een centrale plaats in binnen de ideeënwereld en de kunst van onze voorouders. Dat maakt dat we het niet kunnen missen, willen we niet mensen zonder geheugen zijn, die in de wereld rondlopen als bijzienden zonder bril.