Literatuur. Jaargang 6

[p. 354]

Asselbergs De schrijver
Kees Fens

Zijn Het tijdperk der vernieuwing van de Noordnederlandse letterkunde, het in 1951 verschenen negende deel van de Geschiedenis van de letterkunde der Nederlanden, publiceerde Anton van Duinkerken niet alleen onder zijn eigen naam, maar ook met zijn wetenschappelijke titulatuur: prof. dr. W.J.M.A. Asselbergs. Zijn hoogleraarstitel was verbonden aan de bijzondere leerstoel in de Vondelwetenschap in Leiden en een leeropdracht in de cultuurgeschiedenis aan de Jan van Eyck Academie te Maastricht. In 1952 zou hij hoogleraar worden in de Algemene en Nederlandse letterkunde aan de Katholieke Universiteit te Nijmegen. Het literairhistorische werk, dat dat negende deel is, zal als een van de belangrijkste geloofsbrieven bij Asselbergs' benoeming zijn beschouwd. Het was een werk van Anton van Duinkerken, al had die niet eerder de historie van een tijdperk geschreven. Dat was zijn boek ook niet; het is een verzameling afzonderlijke beschouwingen, die hierdoor gekenmerkt worden dat zij eerder karakteristieken zijn van schrijverspersoonlijkheden dan studies van werken in een historische samenhang. En het vaak scherpe inzicht in persoon en werk blijkt eerder uit de altijd zeer beknopte formuleringen dan uit analyses. De synthese is bij Asselbergs uitgangspunt, geen resultaat. Wie een hoofdstuk over Frans Erens op de volgende wijze begint, maakt wat erop volgt tot bijna overbodige verklaring van de eigen schitterend geformuleerde samenvattende mening:

Wie de Tachtiger Beweging uitsluitend als een revolutie in de literatuur beschouwt, kan Frans Erens op de achtergrond stellen, maar wie de geestelijke betekenis van de Nederlandse literatuurvernieuwing wil doorgronden, moet hem raadplegen als de man, die de beginselen der tachtiger school toetste aan letteren en leven zonder het besef van de traditie prijs te geven.

Anton van Duinkerken/W.J.M.A. Asselbergs. Schilderij van Theo Swagemakers, 1958
Willem Jan Marie Anton Asselbergs werd geboren te Bergen op Zoom op 2 januari 1903. Het belangrijkste deel van zijn vroege vorming kreeg hij aan het klein en groot seminarie van het bisdom Breda. In zijn seminariejaren publiceerde hij gedichten onder de schuilnaam Anton van Duinkerken. Onder die naam zou hij het grootste deel van zijn omvangrijke en zeer gevarieerde oeuvre publiceren. Na het verlaten van het seminarie studeerde hij M.O. Nederlands aan de katholieke Leergangen te Tilburg. Hij voltooide die studie niet, koos voor een journalistieke loopbaan, aan het dagblad De Tijd in Amsterdam. Vanaf 1928 tot 1952 zal hij als redacteur aan die krant verbonden blijven. Vanaf 1929 tot 1941, het jaar van gedwongen opheffing, was hij redacteur van De Gemeenschap, welk blad hij met zijn geest bezielde. In 1934 werd hij redacteur van De Gids. In 1937 kreeg hij een eredoctoraat van de Katholieke Universiteit van Leuven, in 1940 werd hij bijzonder hoogleraar in de Vondelstudie te Leiden, in 1952 gewoon hoogleraar aan de Katholieke Universiteit van Nijmegen. In die stad stierf hij op 27 juli 1968. Een jaar eerder was hem de P.C. Hooftprijs toegekend voor zijn gehele werk.
Bij gelegenheid van zijn zestigste verjaardag publiceerde Van Duinkerken in drie delen de door hemzelf samengestelde Verzamelde Geschriften. Die bevatten, een vaak herschreven, beperkte en beperkende keuze uit zijn oeuvre van gedichten, essays, literaire kritieken en beschouwingen, literairhistorische en cultuurhistorische studies. Zijn ontwikkeling tot zijn vijfentwintigste jaar beschreef hij in wat wellicht literair zijn beste werk is: zijn Brabantse Herinneringen (1964).

[p. 355]

De opdracht is het portret van de hoofdfiguur. De volzin is uit tegendelen gebouwd. Als vele gelijksoortige en vaak meesterlijke volzinnen uit het boek verraadt ze een dialoogkarakter; zonder de meningen van anderen te vermelden, neemt Van Duinkerken die op in zijn betoog, om ze vervolgens te nuanceren, aan te vullen of te weerleggen. Alleen een studie van zijn sterk naar vertrouwde retorische modellen gevormde proza kan bewijzen, hoezeer de geschiedschrijver ongenuanceerde oordelen tracht te vermijden. Het vertoog van anderen wordt in het zijne opgenomen; aan het ene wordt de volstrektheid ontnomen, aan de andere niet de mogelijkheid tot volstrektheid gegeven. Van Duinkerken is zich bewust, als in bijna al zijn werken, niet alleen van de betrekkelijkheid van het nieuwe, maar ook van de waarde van het oudere. Als historicus geeft hij zichzelf en zijn lezers voortdurend rekenschap van de continuïteit van de letteren. De volzin over Erens is ook een zelfportret. Dat hij indringender schrijft over Verwey, die Kloos bewonderde, Potgieter niet versmaadde en Vondel tot in zijn laatstgeschreven gedicht verheerlijkte, dan over Gorter, is begrijpelijk. Dat Erens een voornamere plaats krijgt dan hij verdient, evenzeer.

Misschien kan men de historicus van Duinkerken het best een onhistorische figuur noemen, niet vanwege zijn gebrek aan kennis van het verleden - die is zeer groot - maar op grond van afwezigheid van een standpunt in het heden. Wie in dat negende deel naar Van Duinkerkens literatuuropvatting gaat zoeken, doet vergeefs werk. Hij heeft geen maatstaf waaraan hij werken uit het verleden kan toetsen. De hiërarchie die hij in zijn boek aanbrengt, blijkend uit de omvang van de afzonderlijke beschouwing, maar ook in deeltitels als ‘De hoofdpersonen’, was in 1951 al geijkt. De graad van geslaagdheid van de beschouwing van de individuele schrijver of dichter heeft eerder met sympathie - in de meer dan conventionele zin - voor de auteur te maken dan met de literaire van diens werk. Het kan typerend zijn, dat wat karakteristieken van het werk lijken, typeringen van de schrijverspersoon zijn. De criticus Van Duinkerken, sterk personalistisch werkend, maar ook met literaire meningen in discussie tredend als gold het morele uitspraken, verraadt zich in prof. dr. W.J.M.A. Asselbergs voortdurend. Op zijn hoofdstuk over Kloos lijkt weinig aan te merken, maar Frederik van Eeden deelt als mens duidelijk in de sympathie van de geschiedschrijver, waaraan Van Eedens levensbeschouwelijke veelzijdigheid en vele buitenliteraire publikaties niet vreemd zullen zijn.

Het genoemde onhistorische karakter van Van Duinkerken heeft mede als gevolg dat een duidelijke literaire waardenschaal ontbreekt. Van Duinkerken is beroemd geworden vanwege zijn veelzijdigheid, maar die kwam voort niet uit gebrek aan kritisch inzicht, maar uit de onwil dat te hanteren. Zijn gretigheid tot karakteriseren lijkt selectie niet toe te laten. Wie een overigens voortreffelijk boek schrijft als Het tweede plan (1945), bewijst dat hij zijn belangstelling, weetgierigheid en schrijfvermogen zeer gemakkelijk door minder geslaagde schrijvers kan laten wekken. Voor wie breed kijkt, is er altijd voldoende boeiends te ontdekken. In Het tweede plan pleegt hij geen daden van eenvoudige rechtvaardigheid ten opzichte van de schrijvers, wel ten opzichte van de verdwenen gemeenschap waartoe de schrijvers behoorden en waardoor ze bewonderd werden. En daarmee worden de absolute oordelen van de huidige tijd over haar eigen literatuur gerelativeerd en het perspectief van continuïteit gesuggereerd. Het verleden is niet minder dan het heden, mits men het heden niet als maatstaf neemt. Van Duinkerken kon zich met bewonderenswaardig enthousiasme verdiepen in auteurs die bijna niemand meer de waarde van de aandacht gunde. Het kan aantonen, niet dat hij geen smaak had, maar wel dat hij die smaak allerminst norm wilde maken. Hij is, kan men zeggen, te zeer in het verleden geïnteresseerd om een vruchtbaar historicus te kunnen zijn. Zoals hij te zeer in alle voortbrengselen uit de wereldliteratuur was geïnteresseerd om een oordelende, schiftende en herordenende literatuurhistoricus te kunnen worden.

Het ‘voorbericht’ bij het negende deel begint Van Duinkerken zo:

Dit negende deel beschrijft de letterkunde van Noord Nederland van 1885 tot heden, voorzover zij als geschiedenis kan worden behandeld. Dit is eerst mogelijk, wanneer door de voldongenheid der feiten de samenhang van de verschijnselen stelselmatig aantoonbaar is en wanneer het oordeel, onbevangen gevormd, geen kwetsing van gemoederen behoeft te schromen. De geschiedenis der letteren is een wetenschap van feiten, alvorens een wetenschap van waarden te worden.

Dat klinkt als ex-catedra en het dwingt door de taal zeker tot ernstig luisteren. Het feitenonderzoek gaat vooraf aan het waardeoordeel. Slechts wanneer alle feiten beschikbaar zijn, is de geschiedenis te schrijven en daarmee de wetenschap van de waarden te beoefenen. Alleen een duidelijk afgesloten periode leent zich voor geschiedschrijving in die zin. ‘Zolang gebrek aan documentatie of verzet van de goede smaak zulk onderzoek verhindert, is de vorming van geschiedkundig inzicht uitgesloten.’ Ik zal het standpunt niet verdedigen of aanvallen, maar meen wel op te moeten merken, dat Asselbergs zelf van toen beschikbaar historisch documentatiemateriaal weinig zichtbaar gebruik heeft gemaakt. De karakteristieken gaan niet boven de feiten, maar de feiten zijn in de karakteristieken verdwenen. En zijn dus gebruikt om de persoonlijke karakteristiek treffender of scherper te maken. Wanneer hij over het conflict Kloos-Verwey schrijft, komt hij al spoedig tot deze synthetische, prachtige formulering: ‘Achter de geschiedenis van hun onenigheid wordt de wijziging van hun wederzijdse schatting zichtbaar.’ Zinnen van deze soort - er staan er een paar honderd in het negende deel - verdoezelen de feiten niet, maar prenten mede de interpretatie ervan scherp in het geheugen. Eerder dan een wetenschap van waarden

[p. 356]

zou men Van Duinkerkens negende deel een uiting van de wetenschap van visies kunnen noemen. Hoe hij de feiten voor zijn visie weet te gebruiken, bewijst de beginzin van zijn ‘Da Costa en zijn tijdgenoten’, opgenomen in de ook onder de officiële naam en titulatuur in 1967 gepubliceerde bundel Nijmeegse Colleges:

Da Costa was leerstellig anti-rooms. Hij is daar duidelijk voor uitgekomen. Hij is tot zijn dood een tegenstander van de roomse leer gebleven, al las hij op zijn sterfbed het Nieuwe testament in de vertaling van Mr. Samuel Lipman, toen nog deken van de advocaten te Amsterdam, die geboren was als Jood, maar op 3 mei 1852 door de jezuïet Arnoldus Frentrop in de roomse kerkgemeenschap werd opgenomen.

Relativering is het doel, de triomf van de paradox het effect van de mededeling. Voor de triomf daarvan is Van Duinkerken zijn hele leven niet ongevoelig geweest. Ik meen dat hij ook in zijn literaire geschiedschrijving die overwinning altijd zocht. Hij heerste over de geschiedenis door andere historici hun eenzijdigheid te ontnemen.

Wie een literatuurgeschiedenis schrijft, weet dat elke zin eruit tot een artikel uitbreidbaar is. Het besef daarvan (en de wetenschap van de mogelijkheden) moet Van Duinkerken tot de bondigheid van zijn stijl en typeringen gebracht hebben. En de nood kwam aan zijn natuur, die eerder synthetisch dan analytisch is, meer poneert dan bewijst, liever schrijft dan een feitelijk verslag maakt, tegemoet. De beperking bracht het meesterschap mee waarmee dat negende deel is geschreven, op hetzelfde niveau en in dezelfde stijl het hele boek door. Zeker als zodanig is dit literairhistorische werk van Van Duinkerken uniek te noemen en kan het nu nog voorbeeldig zijn. Want dat een oordeel of visie zijn waarde ook dankt aan de formulering ervan, wordt zeker in de huidige literatuurgeschiedbeoefening, in veel literair-wetenschappelijke publikaties ook, vergeten, al heb ik mijn twijfels aan de inhoud van de geheugens. Als een literatuurgeschiedschrijving van literaire kwaliteit is van Duinkerkens negende deel zeker veronachtzaamd. Aan de gegeven karakteristieken wordt niet of nauwelijks gerefereerd, hoewel sommige gemakkelijk hele verhandelingen kunnen vervangen, zoals deze afsluitende typering van de paragraaf over Frans Netscher:

Het naturalisme dat hij in zijn jeugd met zoveel vuur predikte, kwam niet in hem tot ontwikkeling. Teruggetrokken te Santpoort, gemeente Velzen, werd hij daar in 1907 wethouder en schreef nog slechts toneelrecensies voor De Oprechte Haarlemsche Courant. Dat hij in 1910 redacteur werd van De Nieuwe Gids hield hoofdzakelijk een erkenning van zijn vroegere verdiensten in. Het was een rehabilitatie, maar geen vernieuwing.

Een beknopte biografie als een aftelrijm, maar voor het schrijven ervan dient men wel alle feiten te kennen. Van Duinkerkens kracht is de lezer niet lastig te vallen met het verslag van zijn onderzoek, maar het resultaat ervan door te geven, op een stilistisch daarvoor geschikte wijze, die, hoe persoonlijk ook, toch genoeg traditionele trekken heeft om in een historisch werk te passen.

De aanduiding ‘minder analytisch’ kan wat zuinig, misschien zelfs partijdig overkomen. Er staan in het negende deel samenvattende beschrijvingen die alleen na grondige analyse mogelijk zijn. Het is ons eigen geworden zo'n samenvattende beschrijving te miskennen, daar we ons aan de volledige uitschrijving van een analyse gewend hebben. Wat Van Duinkerken over bijvoorbeeld de stijl van Van Schendel, het proza van Heijermans, de poëzie van Leopold schrijft, kan alleen het resultaat zijn van grondig analyserend lezen, al zal een zeer grote intuïtie mede werkzaam zijn geweest. Zijn belezenheid maakte het hem ook mogelijk de analyse en interpretatie van een gedicht in een ruime en verrassende context te plaatsen. Als ‘teksthistoricus’ heeft hij in zijn beschouwing, ‘De zuster van de zon’ (opgenomen in Nijmeegse Colleges), waarin een vers van Poot in een heel grote traditie wordt geplaatst en zo zijn uitzonderlijkheid kan bewijzen, ook zichzelf niet overtroffen.

Misschien is de bundel colleges voor de literatuurhistoricus Van Duinkerken karakteristieker dan zijn geschiedenis van de vernieuwing der Noordnederlandse letterkunde. Het belang van het laatste boek is dat de som van de delen groter is dan het geheel. In zijn behandeling van afzonderlijke schrijvers, verschijnselen of werken is Van Duinkerken veel en veel sterker dan

[p. 357]

binnen het grote verband van een geschiedenis waarin de delen ondergeschikt moeten zijn aan het geheel. Een sterk historisch bewustzijn werd hem in zijn opvoeding en scholing gegeven, een besef van de waarde van de traditie evenzeer. Zijn lectuur werd in zijn jeugdjaren gevormd door de toppen van de hele wereldliteratuur. Hij was een lezer van klassieken, met bewondering, maar zonder duidelijke voorkeuren. Op alle toppen ligt eeuwige sneeuw. Ik meen dat die vorming het gezichtspunt van waaruit hij de literatuur benaderde, bepaald heeft. Hij keek vanuit gene, niet vanuit deze zijde. Dat hoeft het oordeel niet minder juist te maken, het maakt het wel minder kritisch, want vrij van de behoefte te ordenen vanuit nu, het verleden te meten vanuit huidige visies. Dat gezichtspunt maakte hem tenslotte ordening onmogelijk, gaf hem wel besef van hiërarchie, maar tegelijk dat van de betrekkelijkheid ervan. Hij was de laatste die geschikt was voor de beschrijving van een tijdperk van vernieuwing, omdat hij hoogstens kleine overgangen, maar nooit beslissende veranderingen kon waarnemen. Bij elke doorbraak zag hij de muren die waren blijven staan. Hij wist te veel.

Zijn tweede vorming was die in de journalistiek. Die heeft hem tot beknopte beschrijving van afzonderlijke werken gedwongen. De resultaten van die vorming zijn uit zijn essayistische en wetenschappelijke werken af te lezen. Wat hij als literair journalist vermocht (en hoe weinig die zich van de wetenschapper onderscheidde) kan iedereen lezen in het in 1957 verschenen boekje Beeldenspel van de Nederlandse dichters. Met een schitterende synthetische beginzin uit dat boekje wil ik deze poging tot karakteristiek besluiten: ‘Raadselachtig was in Carel Vosmaer (1826-1888), dat hij wilde leven in een wereld, die hij nooit waarnam.’

Het is de neerlandistiek kwalijk te nemen dat ze Van Duinkerken te weinig heeft overgeschreven en geciteerd. De oorzaak moet zijn de angst voor de geslaagde formulering, in een wetenschap die te zeer slechts vertrouwt wat dor is. Alsof die formulering geen eigen waarheidskarakter heeft.

Literatuur-dag, Leiden 9 december Zie p. 361