Literatuur. Jaargang 6

[p. 329]

Ten Brink Idealist of positivist?
G.J. van Bork

Een wonderlijke man, Jan ten Brink, met zo mogelijk. een nog merkwaardiger biografe die hem tekent als een met soldaatjes spelend moederskind, een echt negentiende-eeuwse genootschapsman en een mengeling van levensgenieter en kamergeleerde, die verzot is op lintjes en andere eretekenen. Nu zal Ten Brink dat ongetwijfeld allemaal ook geweest zijn, maar over de auteur en letterkundige Jan ten Brink komen we in de biografie Het rijk geschakeerde leven van Jan ten Brink van Francine Schregel-Onstein maar bitter weinig tegen. En datzelfde geldt voor zijn eerdere biograaf, F. Smit Kleine, die op verzoek van uitgever Van Holkema Ten Brinks Geschiedenis der Noord-Nederlandsche Letteren in de xixe eeuw (deel iii, 1889) in een bijlage aanvulde met een uitvoerig opstel over de auteur.

Nu is die biografische benadering van Ten Brink niet zo verwonderlijk. Ten Brink zelf immers had daarvoor het voorbeeld gegeven door literaire geschiedschrijving op te vatten als de geschiedenis van auteurs en hun levensomstandigheden. En zoals we zullen zien had hij daar ook zijn redenen voor. Maar alvorens die redenen aan te geven, zal ik eerst een korte schets geven van Ten Brinks letterkundige activiteiten van voor zijn professoraat.

Op negentienjarige leeftijd (1853) laat Jan ten Brink zich aan de Utrechtse Hogeschool inschrijven als student theologie en zoals gebruikelijk voor theologiestudenten in die tijd wordt een aanzienlijke portie van de studietijd besteed aan de Nederlandse taal- en letterkunde. Daarnaast volgt Ten Brink de colleges filosofie van prof. C.W. Opzoomer, waarvan hij later - en die constatering is typerend voor hem - zal getuigen:

Zij, die tot letterkundige kunstenaars of de beoefening der geschiedenis geroepen werden, leerden van hem spreken, poogden hem de geheimen zijner kunst af te zien, of - om het met een volzin van Opzoomer zelf te zeggen - bij den grooten redenaar van tijd tot tijd om den hoek te gluren.

In 1856 schrijft de literaire faculteit in Groningen een prijsvraag uit Over de aesthetische waarde van Bredero's dramatische arbeid waarop Jan ten Brink een beantwoording inzendt die in 1857 met goud bekroond wordt en het jaar daarop in drie delen zal worden uitgegeven. Het is deze studie die samen met de studies van Bakhuizen van den Brink en J.A. Alberdingk Thijm de belangstelling voor het werk van Bredero nieuw leven heeft ingeblazen.

Het wordt Ten Brink steeds duidelijker dat de theologie zijn roeping niet is en dat zijn hart uitgaat naar de beoefening van de letterkunde. Niettemin studeert hij eerst af, houdt op 12 juni 1860 zijn proefpreek,

Jan ten Brink werd op 15 juni 1834 geboren te Appingedam. Hij doorloopt er de lagere school en de Latijnse school waarvan zijn vader, Barend ten Brink, rector was. Tijdens zijn studie theologie in Utrecht (1853-1860) schrijft Ten Brink een bekroonde studie over Bredero. Hij sluit zijn theologie-opleiding af met een dissertatie over Coornhert en zijn Wellevenskunst (1868).
Na een kort verblijf in Nederlands-lndië wordt hij leraar Nederlandse taal- en letterkunde en geschiedenis aan het Haagse Gymnasium waar Bakhuizen van den Brink op dat moment presidentcurator is. In 1867 publiceert hij het eerste deel van zijn Schets eener geschiedenis der Nederlandsche letterkunde, waarop in 1868 en 1869 nog twee delen zullen volgen. Tegen de voordracht van de Faculteit der Letteren te Leiden in wordt Ten Brink in 1884 als opvolger benoemd van professor W.J.A. Jonckbloet, een post die ook door Busken Huet werd geambieerd. Op 11 juni 1884 aanvaardt hij het ambt met het uitspreken van zijn inaugurele rede De geschiedenis der Nederlandsche letterkunde en hare leerwijze. In zijn functie van hoogleraar publiceert hij een bewerking van zijn eerder verschenen Onze hedendaagsche letterkundigen (3 dln) onder de titel Geschiedenis der Noord-Nederlandsche letteren in de xixe eeuw (1888-1889, 3 dln). In 1895 volgt nog de Geschiedenis der Nederlandsche letterkunde. Op 18 juli 1901 overlijdt Ten Brink in Leiden waar hij op de algemene begraafplaats aan de Groensteeg wordt begraven.

[p. 330]

promoveert bij B. ter Haar op een dissertatie over Coornhert en zijne Wellevenskunst (1860), om vervolgens in dienst te treden als goeverneur van de kinderen van A.J.W. van Delden, directeur van een handelsfirma in Batavia. Op 20 juni 1860 vertrekt hij naar Nederlands-Indië. Zijn verblijf in Indië duurt een jaar en zal hem de stof leveren voor één van zijn meest gelezen literaire werken: Oost Indische dames en heeren (1866, 2 delen).

Mede dank zij Bakhuizen van den Brink, op dat moment president-curator van het Haags Gymnasium, krijgt Ten Brink in 1862 een aanstelling als leraar Nederlands en vaderlandse geschiedenis aan die school. Het zal de springplank zijn naar zijn latere hoogleraarschap in Leiden. Ten Brink blijkt een enthousiast leraar die zijn leerlingen voor de door hem onderwezen vakken wist te interesseren en te stimuleren. Tot zijn bekendste leerlingen in de 22 jaar van zijn leraarschap aan het Haags Gymnasium behoorden Isaak Esser, Marcellus Emants, Louis Couperus en Frans Netscher. Met deze leerlingen onderhield Ten Brink ook buiten de schooluren vriendschappelijke contacten. Couperus en Netscher kwamen bij de familie Ten Brink thuis of gingen mee bij uitstapjes. Couperus schrijft over Ten Brinks leraarschap:

Eene nauwkeurige, wetenschappelijke wijze, gevoegd bij een artistieke voordracht doen het onderwerp in al zijne tijdsomstandigheden plastisch verrijzen voor het oog des leerlings.

Ten Brink heeft zijn leven lang aandacht besteed aan de orale kant van de literatuur. Hij was een geliefd spreker en in zijn Haagse tijd was hij een actief lid van het Haags letterkundig genootschap ‘Oefening kweekt kennis’ waar hij vrije voordrachten hield over literaire en historische onderwerpen. Maar ook op tal van taal- en letterkundige congressen en bij openbare feestelijke gelegenheden toonde Ten Brink zijn oratorische gaven in toespraken, lezingen en improvisaties.

Nog voor zijn benoeming tot hoogleraar in Leiden (19 april 1884) had Ten Brink een grote literaire produktiviteit aan de dag gelegd. Hij schreef een groot aantal romans en novellen, waaronder nogal wat typisch negentiende-eeuwse genres te signaleren vallen zoals historische romans en novellen, en veel studies en kritieken over literatuur. Zijn bibliografie van vóór 1884 telt ruim 45 titels van afzonderlijk verschenen uitgaven. Daarnaast werkte hij mee aan een groot aantal tijdschriften, waarin hij behalve veel scheppend werk ook zeer veel kritieken schreef die later gebundeld werden in Litterarische schetsen en kritieken, een uitgave in 17 delen, verschenen tussen 1882 en 1888. Men heeft hem om zijn veelschrijverij wel een broodschrijver genoemd en het is zeker waar dat het honorarium van de leraar en latere hoogleraar het gezin Ten Brink niet in staat gesteld zal hebben om er ruim van te leven, terwijl Ten Brink er veel aan gelegen was om naar buiten toe een zekere stand op te houden. Er werd hem wel verweten dat hij op te grote voet leefde, maar uit zijn biografieën komt toch vooral een werkzaam en wat dat betreft streng gedisciplineerd man naar voren.

Zowel in zijn romans als in zijn literaire kritieken blijkt Ten Brink zich aan te sluiten bij de opvattingen van zijn tijd. Zijn romans vertonen de trekken van het idealistisch-realisme: het schilderen van ‘schoone karakters’ en hun ‘schoone aandoeningen’; het lelijke of onharmonische speelt in zijn werk alleen een rol in kracht van tegenstelling tot het helfhaftige, fiere of onbaatzuchtige. Anbeek geeft in De naturalistische roman in Nederland (1982) een korte opsomming van verschijnselen die de idealistisch-realistische roman van rond 1880 kenmerken en die onder invloed van het naturalisme geleidelijk zullen verdwijnen. De vier kenmerken die hij noemt (de edele hoofdpersonen [1], het goede wordt beloond en het kwade wordt gestraft aan het einde van de roman [2], de opzienbarende gebeurtenissen [3] en de auctoriale vertelwijze [4]) het zijn alle vier kenmerken die men in het werk van Ten Brink kan aanwijzen en het is dan ook niet toevallig dat Anbeek enkele voorbeelden aan diens werk heeft ontleend. Anbeek vat de functie van literatuur zoals die in het idealistisch-realisme van de negentiende eeuw rond 1880 gold als volgt samen: ‘Kunst moet verheffend zijn, moet een uitzicht bieden op een betere wereld.’ Voor Ten Brink is dat het leidend beginsel van zijn vele literaire kritieken. Wanneer hij Monaco van Emants bespreekt, blijkt hij weinig gelukkig met diens pessimisme en mist hij de edele hoofdpersoon: ‘Men mist in “Monaco” ten eenemale de reine, vlekkelooze vrouw [...]. Dit is eene schaduwzijde van Emants belangwekkende boek.’

Een opvallende uitspraak van iemand die de auteur van het verhalende gedicht Lilith (1879) toch goed gekend moet hebben en aan wie diens opvattingen over literatuur nauwelijks kunnen zijn ontgaan. Des te opvallender omdat Ten Brink zelf al in 1875 naar het oordeel van Frans Netscher ‘als door den bliksem getroffen werd door de schoonheden van Zola's kunst’. Het is vaker geciteerd, maar in dit verband onvermijdelijk om Netscher over Ten Brinks ‘ontdekking’ van Zola nog eens aan het woord te laten, omdat het zo'n frappant licht laat vallen op Ten Brinks literatuuropvatting:

Het was in het voorjaar. Ten Brink had juist La fortune des Rougons gelezen. En in volle blijdschap en opgewondenheid over zijn ‘vondst’ begaf hij zich naar de ‘Witte’, met het citroengele deeltje in zijn zak. Op den stoep vond hij een troepje kennissen zitten, onder wie o.a. ook J. van Santen Kolff...Hij was ook een ‘enthousiaste des premiers jours’. En het was in dit gezelschap, dat Ten Brink ‘La fortune des Rougons’ uit zijn zak haalde, van zijn vondst sprak en er zoo opgewonden over uitweidde, dat zijn enthoesiasme aanstekelijk op de anderen werkte en dezen ook tot lezen bracht.
De aanzittenden aan dit tafeltje op de ‘Witte’ zijn dan ook waarschijnlijk met Ten Brink de eerste Hollanders geweest, die zijn werk hebben leeren kennen.

[p. 331]

Of Ten Brink nu de eerste was die Zola ontdekte of niet, doet hier niet ter zake. Wel dat zijn enthousiasme hem ertoe aanzette om over Zola te publiceren in een reeks artikelen die hij bundelde in Emile Zola. Letterkundige studie (1879). Maar van het begin af aan houdt Ten Brink vast aan zijn idealistische uitgangspunten en beoordeelt hij de naturalisten vanuit een standpunt dat het hunne niet is. Telkens wanneer Ten Brink het werk van naturalisten bespreekt, valt het op dat hij de nauwgezetheid van hun beschrijvingen en het feit dat zij studie van hun onderwerp maken, weet te waarderen, maar dat hij veel van die onderwerpen stuitend acht en vindt dat ze niet in de literatuur thuishoren. Eigenlijk zijn Zola, Flaubert en De Goncourts voor hem ondanks hun literatuuropvatting grote schrijvers, maar kan dat laatste van hun literaire navolgers niet gezegd worden. In een bespreking van auteurs als Léon Hennique en J.K. Huysmans schrijft Ten Brink nog in 1884:

De Achilles-hiel van de naturalistische school is geene andere, dan het beginsel door Flaubert en Zola uitgesproken: ‘qu'on peut tout écrire’. Beiden hebben door een talent van ongemeenen aard hunne aesthetische dwalingen op de schitterendste wijze geboet. Maar hunne jongeren hebben er een genoegen in geschept het sombere, het leelijke, het morsige tot hunne geliefkoosdste onderwerpen te verheffen en van daar de meening, dat de dwalingen der jongeren op de meesters zijn te verhalen.

Hoewel Ten Brink zich met zijn studie over Zola lijkt op te werpen als een van de eersten die de naturalisten in Nederland hebben geïntroduceerd, is er van meet af aan een kloof te zien tussen zijn idealistisch-realistische opvattingen en de ideeën van de naturalisten. In het bijzonder van het ‘protocol’-karakter van de naturalistische roman en het pessimisme dat voortvloeit uit de gedetermineerdheid van de personages in die romans moet hij weinig hebben. Ten Brink moet vooral tegenover het determinisme een ambivalent standpunt gehad hebben, want het lijkt toch op z'n minst onwaarschijnlijk dat hij dat niet als consequentie gezien heeft van de theorieën over ras, milieu en moment zoals die binnen het naturalisme opgeld deden. Toch heeft hij die theorieën ten volle omarmd. Wanneer hij op 19 april 1884 tot hoogleraar in Leiden benoemd wordt als opvolger van prof. W.J.A. Jonckbloet, aanvaardt hij dat ambt met het uitspreken van een oratie over De geschiedenis der Nederlandsche letterkunde en hare leerwijze (1884). Daarin stelt Ten Brink zich ten doel die geschiedenis te beoefenen op basis van twee uitgangspunten: de ‘zuiver historische’ en de ‘critisch-aesthetische’. En hij voegt daaraan een volgorde toe: ‘Na de verklaring der historische feiten komt het oordeel.’ Voor de ‘zuiver historische’ benadering staat hij een ‘historisch-empirische’ methode voor en hij illustreert die methode met een beroep op Taines Geschiedenis der Engelsche letterkunde uit 1864. Samenvattend ziet hij de oorzaken voor een literaire ontwikkeling in de bekende naturalistische ‘wetten’:

In de eerste plaats komt hier in aanmerking het ras, waartoe de bewuste groep behoort, dan de natuur, de bodem, in één woord de uitwendige toestanden, waarin zij leeft; in de derde plaats de eeuw, het tijdvak, het oogenblik, waarin zij voor onze waarneming optreedt.

Na de zuiver historische kant van het onderzoek komt de kritisch-esthetische pendant aan de orde. Daarmee heeft Ten Brink het veel moeilijker, want hoe moet een empirische methode van onderzoek verbonden worden met een esthetisch oordeel. Aanvankelijk lijkt hij een receptie-esthetisch argument te hanteren wanneer hij zegt:

Uit het bovenstaande blijkt, dat het algemeen oordeel der menschheid beslist over Schoon en Leelijk en dat wij, om dat algemeen oordeel te begrijpen, langs empirischen weg moeten komen tot ontdekking der gronden, waarop dat berust. En ook hier wordt die empirische weg dan toch weer gevonden in de trits ‘ras, milieu en moment’. ‘Die overeenstemming wordt niet door toeval verkregen,’ zegt Ten Brink, maar ‘zij spruit voort uit het wezen der Schoonheid zelve (cursivering van mij, GvB). Door waarneming van natuur en kunst komt de menschelijke rede tot ontdekking der algemeene wetten, die de aesthetische verschijnselen beheerschen, die evenwel door de tallooze invloeden van tijd, plaats en ras zich slechts tot weinige, voor alle volken geldende voorschriften bepalen.

In de periode van zijn hoogleraarschap in Leiden schreef Ten Brink nog een aantal romans en novellen. Daarnaast zette hij zijn kritische werk voort en schreef hij studies over Nicolaas Heinsius en de schelmenroman (1884) en onder meer over Mevrouw A.L.G. Bosboom-Toussaint (1886), De roman in brieven, 1740-1840 (1889) en Gustave Flaubert (1901). In het kader van dit nummer van Literatuur is het echter interessanter om te bekijken wat hij nu in de praktijk met literaire geschiedschrijving doet. Daartoe lenen zich twee van zijn hoofdwerken, de Geschiedenis der Noord-Nederlandsche letteren in de xixe eeuw (3 delen, 1888-1889) en de Geschiedenis der Nederlandsche letterkunde (1897). Om met die eerste te beginnen, het boek is ontstaan door uitbreiding van het eerder verschenen Onze hedendaagsche letterkundigen (1883-1886), door Busken Huet terecht onvolledig genoemd en mede daarom door Ten Brink bewerkt en aangevuld. Dat verklaart voor een deel het portretkarakter van deze literatuurgeschiedenis van de negentiende eeuw. Maar een ander deel moet toch op het conto geschreven worden van Ten Brinks opvatting het literaire werk te willen verklaren vanuit de invloeden die ras, natuur, bodem, klimaat en tijd op de schrijver uitoefenen en dat leidt bijna vanzelfsprekend bij Ten Brink tot een biografische aanpak. Een aardig voorbeeld daarvan vormt het stuk over Isaäc da Costa. De auteur Da Costa wordt

[p. 332]

geschetst naar afkomst (oorspronkelijk Portugees-joods), met een uitvoerige beschrijving van zijn milieu (gezin, sociale kring) en van zijn tijd. Daarin vallen uitspraken op als ‘Het Oostersch-Hebreeuwsche en het Zuidelijk-Portugeesche vormen hem reeds terstond tot romanticus’, alsof die afkomst een dwingende, wetmatige richting inhoudt. Het ontbreekt bij Ten Brink ook allerminst aan waardeoordelen waarvan niet duidelijk gemaakt wordt waarop die berusten: Da Costa heeft met ‘geniale hand de stof gegrepen voor een tijdzang’.

Behalve in zijn oratie laten Ten Brinks opvattingen over literatuurgeschiedschrijving zich het duidelijkst zien in zijn Geschiedenis der Nederlandsche letterkunde (1897). In de inleiding daarvan herhaalt hij nog eens de stellingen die hij in zijn inaugurele rede verdedigde. Ook hier een beroep op de empirie bij het literairhistorisch onderzoek, gebaseerd op de ‘wetten’ van Taine. Het doet dan ook voor ons wat merkwaardig aan dat hij als argument voor wat tot de literatuur gerekend moet worden een typisch autoriteitsargument moet hanteren:

Toch blijft bij het bonte contrast tusschen de meeningen der natiën, zoowel als tusschen de oordeelvellingen der individuen, het algemeen menschelijke zich handhaven in de overeenstemming der meest geoefende kunstrechters, die nimmer geaarzeld hebben Vergilius beneden Homerus, Pope beneden Shakespeare, Sardou beneden Molière te stellen.

Ook spreekt Ten Brink in dit werk herhaaldelijk over opkomst, bloei en verval, waarmee hij duidelijk een kwaliteitscriterium hanteert dat in het boek niet anders wordt onderbouwd dan met het eerder geformuleerde ‘algemeen menselijk oordeel’ dat dan blijkbaar ook nog aan ‘geoefende kunstrechters’ is voorbehouden.

De verschillende verschijningsvormen van de schoonheid worden beheerst door wetten, zegt Ten Brink, en:

Zoodanige wetten kunnen worden opgespoord, omdat onze zintuigen zoo goed als ons schoonheidsgevoel naar vaste regelen worden aangedaan. Daar deze regelen voor alle menschen gelden, legt het algemeen oordeel der menschheid het zuiverste gewicht in de weegschaal der schoonheid.

In zijn behandeling van de Nederlandse letterkunde geeft Ten Brink voortdurend waardeoordelen en omdat hij zich in zijn oratie zo had afgezet tegen de ‘ongebreidelde loftuitingen’ van nationale voortbrengselen in de literatuurgeschiedenissen, springt een oordeel als het volgende des te sterker in het oog: ‘De schoonheid en aantrekkelijkheid van Floris ende Blancefloer behoeft geen betoog.’ Het oordeel van de geoefende kunstrechter Ten Brink maakt kennelijk een nadere adstructie overbodig.

Ten Brink beroept zich voor zijn historische methode op Taine en voor zijn kritisch-esthetische benadering op Lessing, maar vervolgens langs de omweg van Lessing opnieuw op de theorieën van Taine.

De gehele negentiende-eeuwse wetenschapsbeoefening heeft in het teken gestaan van twee elkaar uitsluitende benaderingen: de idealistisch-filosofische, die ervan uitgaat dat de waarneembare verschijnselen te verklaren zijn als onderdeel van een hoger (metafysisch) verband waarin ze tot eenheid komen, en de positivistische, die een materiële verklaring zoekt en door empirie tracht de wetten te ontsluieren die de materie beheersen. Ten Brinks werk vertoont alle verschijnselen van die controverse. Hij tracht in zijn literair-historisch werk te combineren wat niet te verenigen is. Enerzijds zoekt hij naar feiten en naar de wetten die die feiten beheersen, maar anderzijds is hij overtuigd van het wezen der schoonheid en het verheffende karakter daarvan. Zijn leven lang heeft hij het principe gehuldigd dat wat lelijk is in de literatuur de zeden bederft, en zoals we gezien hebben gaat hij vanuit dat principe kritisch te werk. Ten Brinks tijdgenoot en collega-hoogleraar, de historicus Robert Fruin, verwijst in zijn oratie uit 1878 nadrukkelijk naar Auguste Comte, de grondlegger van het positivisme. Voor Fruin is de keuze duidelijk: zijn wetenschapsbeoefening is gericht op het vinden van wetten die de historie beheersen. Ten Brink vermeldt de naam van Comte nergens. Ik geloof dan ook niet zo in het beeld van Ten Brink als positivist, zoals dat door sommigen wordt gegeven. Ten Brink is ongetwijfeld in zijn wetenschappelijke doelstellingen sterk beïnvloed geraakt door Zola, en via Zola geïnteresseerd geraakt in de theorieën van Taine. Nico Laan heeft laten zien dat ook Taine niet echt geïnteresseerd was in het werk van Comte en in elk geval van diens opvattingen en positivistische voorschriften weinig moest hebben. Ten Brink bleef de idealistisch-realist en orator-didacticus die hij was en hij maakt op mij niet de indruk zich bewust geweest te zijn van het theoretische dilemma van de negentiende eeuw, zoals zijn collega Fruin dat ongetwijfeld wel was.

Literatuuropgave

Behalve de biografieën van F. Smit Kleine en Francine Schregel-Onstein die hierboven zijn genoemd, kan men informatie over Ten Brink vinden in G. Brom, Geschiedschrijvers van onze letterkunde (1944) en een artikel van J. in 't Veld in Rekenschap (25, 1978). Over Ten Brinks ontdekking van Zola en het naturalisme schreven Pim Lukkenaar in Meta (19, 1984-85) en Nop Maas en Marijke Stapert-Eggen in Uit het leven (1977, p. 10-12). Ton Anbeek geeft in De naturalistische roman in Nederland (1982) de literaire situatie omstreeks 1880 en daarbij komt ook Ten Brink ter sprake (p. 11-16).